ქრისტიანებს ეკლესიის დაარსების პირველივე დღეებიდან სწამდათ მამის, ძისა და სულიწმინდის, რამეთუ ეყრდნობედნენ ქრისტეს სიტყვებსა და წმ. წერილის მოწმობებს. თუმცა კიდევ რამოდენიმე ასწლეული დასჭირდა იმას, რომ სამების შესახებ სწავლება ზუსტი საღვთისმეტყველო ფორმულირებებით შემოსილიყო. შესაბამისად ტერმინოლოგიის შემუშავების აუცილებლობა, უპირველესად, მწვალებლობის წარმოშობამ გამოიწვია და გამიზნული იყო მის გასაბათილებლად; მეორე მიზეზი ის იყო, რომ შესაძლებელი გამხდარიყო სამების შესახებ საუბარი ანტიკური ფილოსოფიის ტრადიციებზე აღზრდილ ადამიანებთან. 3-საუკუნის ეკლესია წაარყდა საბელიოზის მწვალებლობას, რომელიც ასწავლიდა, რომ ღმერთი ერთი არსებაა, ხოლო სამი პირი, თითქოსდა ერთი და იმავე ბუნების სამი გამოვლინებაა, ერთგვარი სამი „სახეა“ რომლებითაც ღმერთი ადამიანებს ეცხადება(ბერძნული ტერმინი prosopon-„პირი“- აღნიშნავს არა იმდენად პიროვნებას, რამდენადაც „სახეს“, მსახიობის ნიღაბს). ერთი და იგივე განუყოფელი მონადა, საბელიოზის აზრით, მოქმედებდა სხვადასხვა დროს, თითქოსდა, სამ სხვადასხვა მოდუსში: ძველ აღთქმაში ღმერთმა გამოავლინა თავი როგორც მამამ, ახალ აღთქმაში- როგორც ძემ, ხოლო ეკლესიაში, სულთმოფენობის შემდეგ, როგორც სულიწმიდამ. საბელიოზის აზრით, ღმერთი არის „ძე-მამა“; სამყაროსთან დამოკიდებულების მიღმა იგი არის მდუმარე მონადა, ხოლო სამყაროსთან დამოკიდებულებით-სიტყვა-ლოგოსი. საბელიოზის სწავლება იყო მონარქიანობის უკიდურესი გამოხატულება, რომლის საფუძველშიც იდო წარმოდგენა ღმერთზე, როგორც განუყოფელ მონადაზე. ალექსანდრიელი მღვდელი, არიოზი, IV საუკუნის დასაწყისში ასწავლიდა, რომ მამა არის ერთი ჭეშმარიტი ღმერთი, ხოლო ძე არის მისი ქმნილება. ძე შეიქმნა „არარადან“, მაგრამ მას აქვს უპირატესობა სხვა ქმნილებათა წინაშე, რადგან უფრო ადრე დაიბადა, ვიდრე დრონი და საუკუნენი შეიქმნებოდა. არიანელობა არის სუბორდინაციონიზმის ერთერთი ფორმა, ანუ სწავლება ძის მამისადმი დამორჩილებაზე და სულისა-ძისადმი. არიანელობამ მალე ჰპოვა ფართო გავრცელება და მთელ ქრისტიანულ აღმოსავლეთში მწვავე კამათი გამოიწვია. არიოზის სწავლების მიზეზით ნიკეაში 325 წელს შედგა I მსოფლიო კრება სადაც დოგმატის სახით მიიღეს სწავლება წმ. სამებაზე. ნიკეის კრებამ აღიარა ძე, როგორც მამის „ერთარსი“ (homoousios), ანუ ძეს ისეთივე არსი აქვს, როგორიც მამას. ღვთისმეტყველებმა სხვა ტერმინიც გამოიყენეს- ჰიპოსტასი (hypostasis-“არსებობა“), რომელსაც თავდაპირველად აღიქვამდნენ, როგორც „არსის“ სინონიმს. თუმცა თანდათან უკვე ნიკეის კრების შემდგომ ეპოქაში, სიტყვა „ჰიპოსტასმა“ შეიძინა პიროვნული არსებობის მნიშვნელობა, ანუ პერსონალური და კონკრეტული ყოფიერება მაშინ, როდესაც „უსიას“ მიიჩნევდნენ ერთგვარ საერთო ონტოლოგიური თვისების გამომხატველად. გადამწყვეტი როლი სამების გამომხატველი ტერმინოლოგიის შემუშავებაში შეასრულეს „დიდმა კაბადოკიელებმა“- ბასილი დიდმა, გრიგოლ ღვთისმეტყველმა და გრიგოლ ნოსელმა. მათვე ჩამოაყალიბეს სწავლება სულიწმიდაზე, როგორც ერთარსზე და თანასწორზე მამისა და ძისა. ამგვარად, მართლმადიდებლური სწავლება სამება-ღმერთზე გამოიხატება შემდეგი ტერმინებით: ღმერთი ერთია თავისი არსებით, მაგრამ ერთია სამი ჰიპოსტასით. თუკი ფორმულა „ერთი არსება-სამი პირი“ ტოვებდა იმის საშუალებას, რომ ვინმეს ემანაციებსა და ერთი და იმავე არსების სახეებზე ელაპარაკა, მაშინ ფორმულა „ერთი არსება-სამი ჰიპოსტასი“, რომელიც ღმრთეებრიობის ონტოლოგიურ ერთობაზე მიუთითებდა, ამასთანავე ხაზს უსვამდა თითოეული ჰიპოსტასის დამოუკიდებლობას. მამა, ძე და სულიწმიდა- სამი სრულფასოვანი პიროვნება პერსონალია, რომელთაგან თითოეული ფლობს არა მხოლოდ ყოფიერების სისავსეს, არამედ არის, აგრეთვე, ერთმთლიანი ღმერთი. ერთი ჰიპოსტასი არ არის საერთო არსების მესამედი, არამედ თავის თავში საღვთო არსების მთელ სისავსეს იტევს. მამა არის ღმერთი და არა ღმერთის მესამედი; ძეც ასევე არის ღმერთი და სულიწმიდაც არის ღმერთი. მაგრამ სამივე ერთად არ არის სამი ღმერთი, არამედ ერთი ღმერთი. ჩვენ ვაღიარებთ „მამასა და ძესა და წმიდასა სულსა-სამებასა ერთარსებასა და განუყოფელსა“ (წმ. მღვდელთმთავარ იოანე ოქროპირის სიტურგიიდან). ესე იგი, სამი ჰიპოსტასი არ ყოფს ერთ არსებას სამ არსებად, მაგრამ ერთი არსებაც არ ურევს ერთმანეთში სამ ჰიპოსტასს.

ავტორი: მიტროპოლიტი ილარიონ ალფეევი