კაცობრიობის დედამიწაზე ცხოვრების მთელი ისტორიის მანძილზე ადამიანს ყოველთვის ახასიათებდა ჭეშმარიტების ძიებისკენ სწრაფვა და თავისი ყოფიერების გააზრება. ძველ საბერძნეთში ფილოსოფოსების საქმიანობა იყო სამყაროს შექმნისა და მისი კანონების, აგრეთვე, ადამიანისა და მისი აზროვნების კანონზომიერების გამოკვლევა; ისინი იმედოვნებდნენ, რომ ამის საფუძველზე შეძლებდნენ შეეცნოთ ყველა საგნის პირველმიზეზი. და ამ დროს მიმართავდნენ არა მხოლოდ მსჯელობასა და ლოგიკურ არგუმენტაციას, არამედ ასევე სწავლობდნენ ასტრონომიასა და ფიზიკას, მათემატიკასა და გეომეტრიას, მუსიკასა და პოეზიას. მათი მრავალმხრივი განვითარება შერწყმული იყო ასკეტურ ცხოვრებასა და ლოცვასთან, რომლის გარეშეც შეუძლებელია ადამიანმა კათარზისს, ანუ გონების, სულისა და სხეულის განწმედას მიაღწიოს.
პლატონი ისეთ ქვეყანაში ცხოვრობდა, სადაც უსაზღვროდ ბატონობდა პოლითეიზმი: ადამიანები აღმერთებდნენ სტიქიებს, ბუნების ძალებს და ეთაყვანებოდნენ მათ. ფილოსოფია ფორმალურად არ უარყოფდა ‘ღმერთებს~, მაგრამ აღიარებდა მათზე უმაღლესი გონების განგებას. პლატონის კოსმოლოგიაში ‘ღმერთები~ ასრულებენ ისეთ ფუნქციებს, რომლებიც რაღაცით მსგავსია ანგელოზთა ფუნქციებისა მონოთეისტურ რელიგიებში: დემიურგმა შექმნა ისინი და მბრძანებლობს მათზე, ანგელოზები კი მის ნებას ემსახურებიან. ჰსურს რა შექმნას ადამიანები, შემოქმედი მიმართავს ანგელოზებს: ‘ღმერთთა ღმერთებო! მე თქვენი დემიურგი და საგნების მამა ვარ, ჩემგან წარმოშობილი კი ურღვევი დარჩება, რამეთუ ასეთია ნება ჩემი~. შემდეგ ის აძლევს მათ პირველქმნილ მატერიას და ავალებს მისგან ადამიანების შექმნას… ფაქტობრივად ანტიკური ფილოსოფია, თავისი საუკეთესო წარმომადგენლების სახით, ლახავდა რა პოლითეიზმის* საზღვრებს, უახლოვდებოდა ჭეშმარიტებას ერთი ღმერთის შესახებ.
ფილოსოფოსები ლაპარაკობდნენ ასევე ლოგოსის შესახებ (ბერძ. ლოგოს ნიშნავს ‘სიტყვა~, ‘გონება~, ‘აზრი~, ‘რჯული~). იგი თავდაპირველად აღიქმებოდა როგორც მარადიული და საყოველთაო კანონზომიერება, რომლის საფუძველზეც მოწყობილია მსოფლიო. თუმცა ლოგოსი არ არის მხოლოდ აბსტრაქტული და განყენებული იდეა: ეს არის აგრეთვე ღვთაებრივი შემოქმედებითი ძალა, შუამავალი ღმერთსა და ქმნილ სამყაროს შორის. ასე ასწავლიდნენ ფილონ ალექსანდრიელი და ნეოპლატონიკოსები. პლოტინესთან, ნეოპლატონიკოსების სკოლის წარმომადგენელთან, ფილოსოფია თითქმის რელიგიად გადაიქცევა. ის ხაზს უსვამს ტრანსცენდენტულობას, უკიდეგანობას, განუსაზღვრელობას და ღვთაებრიობის შეუცნობლობას: ვერანაირი განსაზღვრება მას ვერ ამოწურავს, ვერანაირი თვისება მას ვერ მიეწერება. აქვს რა ყოფიერების სისავსე, ერთი (ასე უწოდებდა პლოტინი ღმერთს) წარმოშობს ყოფიერების ყველა სხვა სახეობას, რომელთა შორის პირველია გონება, მეორე მსოფლიოს სული, რომლის მიღმაც განთავსებულია მატერიალური სამყარო; ფაქტობრივად მთელი სამყარო, რომელსაც სული შთაბერვით აძლევს სიცოცხლეს. ამგვარად, მსოფლიო წარმოადგენს, ‘ღვთაებრივი~ რეალობის ერთგვარ ანარეკლს და თავის თავში ატარებს სილამაზისა და სრულყოფილების თვისებებს. ერთი, გონება და სული ერთობლიობაში შეადგენენ ღვთაებრივ ტრიადას (სამებას). განწმედის კათარზისის გზით ადამიანი მაღლდება ღვთის ჭვრეტამდე, თუმცა ღმერთი მაინც რჩება შეუცნობელი და მიუდგომელი, ის მაინც რჩება საიდუმლოებად.
ანტიკური ფილოსოფია დიალექტიკის გზით ძალიან ახლოს მიდის იმ ჭეშმარიტებებთან, რომლებიც საბოლოოდ ქრისტიანობაში გაცხადდა; ესენია: ერთი ჭეშმარიტი ღმერთის, სამყაროს შემოქმედის, ღვთაებრივი ლოგოსი (სიტყვა)-ძის და ყოვლადწმიდა სამების შესახებ ჭეშმარიტებანი. შემთხვევითი არ არის, რომ ადრექრისტიანობის დროინდელი ღვთისმეტყველები ფილოსოფიას ‘ქრისტემდელ ქრისტიანობას~ უწოდებდნენ. ‘თუმცა ელინური ფილოსოფია არ შეიცავს ჭეშმარიტებას მთელი მისი სიდიადით… და მაინც, მიუხედავად ამისა, ის წმენდს გზას ქრისტესკენ~, ამბობს კლიმენტი ალექსანდრიელი. ეკლესიის ბევრი მამა და მოძღვარი ქრისტიანობაში ფილოსოფიის შესწავლით მოვიდა ან, ყოველ შემთხვევაში, დიდი პატივისცემით ეპყრობოდა მას, მათ შორის არიან: მღვდელმოწამე იუსტინე ფილოსოფოსი, კლიმენტი ალექსანდრიელი, ნეტარი ავგუსტინე, წმინდა მღვდელთმთავრები გრიგოლ ნოსელი და გრიგოლ ღვთისმეტყველი. ადრექრისტიანული ტაძრების სტოაში მოწამეებთან და წმინდანებთან ერთად გამოისახებოდნენ სოკრატე, პლატონი და არისტოტელე, როგორც წინამორბედნი და ჭეშმარიტების წინასწარმაუწყებელნი…
