სომხების მიღება ქართული მართლმადიდებლური ეკლესიის წიაღში თანამედროვე საზოგადოებისთვის აქტუალური საკითხია. როგორც ცნობილია, განსხვავებით, სხვა ადგილობრივი ეკლესიებისაგან, რომლებიც ქალკიდონურ ტრადიციას მიყვებიან, ქართული ეკლესია სომეხთა მიღებისას მართლმადიდებლობაში იყენებს ადგილობრივ წესს -მათ ხელახალ ნათლობას, მიუხედავათ იმისა, რომ იმათ სომხურ ეკლესიაში ნათლობის საიდუმლო უკვე ქონდათ გავლილი; მაშინ როცა უმრავლესობა ადგილობრივი ეკლესიებისა, რომლებიც ქალკიდონურ ტრადიციას ემხრობიან, სომეხ-მონოფიზიტებს მართლმადიდებლობაში იღებენ ან მირონცხებით ან გადაყავთ ისინი სინანულის საიდუმლოს აღსრულების მეშვეობით, რითაც უმსუბუქებენ მათ გადასვლას მართლმადიდებლურ წიაღში. რატომ უმსუბუქებენ? სომეხთა მნიშვნელოვანი ნაწილისთვის, მართლმადიდებლობაში გადასვლა როგორც პრაქტიკა გვიჩვენებს, წარმოადგენს ერთგვარ ფსიქოლოგიურ წინააღდეგობას. სომხებმა, რომლებმაც უკვე გაიარეს ნათლისღების საიდუმლო სომხურ სამოციქულო ეკლესიაში და ისურვეს მართლმადიდებლურ წიაღში გადმოსვლა, სამართლიანად ჩათვალეს თავი, უკვე მონათლულად სახელითა მამისა და ძისა და სულისა წმიდისა.გადანათვლა მათ გარკვეულ წილად უქმნის ფსიქოლოგიური ხასიათის სიძნელეს. რატომ და როგორ, აღმოცენდა ქართულ ეკლესიაში სომეხთა გადანათვლის პრაქტიკა, ჩვენ ქვემოთ მოგახსენებთ, ეკლესიურ-პოლიტიკური ისტორიის ანალიზზე.უნდა აღინიშნოს, რომ სოტერიოლოგიური თვალსაზრისით თავად გადანათვლა არ წარმოადგენს სულის ცხონებისთვის ერთადერთ გზას, მასთან ერთად, აღესრულება მირონცხება და სინანული — სწორედ ესაა სომხებისთვის სულის გადარჩენის საშუალება .სომხები მართმადიდებლობაში გადასვლისას, ხშირად გამოთქვამენ სურვილს, რომ ეკლესიაში ჩატარდეს მირონცხება ან სინანულის საიდუმლო, და არა გადანათვლა. ახლა, გადავიდეთ შუასაუკნეების მაგალითებზე მსოფლიო მართლმადიდებლური ეკლესიის ისტორიიდან. ისინი ნათლად ცხადყოფენ, რომ გადანათლვის წესი XII- ს-ის დასაწყისში რუის-ურბნისის კრების მე-15კანონის თანახმად ქართულ ეკლესიაში იყო სხვა არაფერი თუ არა ეკლესიურ — პოლიტიტკური აქტი და მას არ ქონდა არანაირი სოტერიოლოგიური მიზეზები. პირველი ფაქტი სომეხ მონოფიზიტ იერარქთა და საერო პირთა გადასვლისა მართლმადიებლობაში (ქალკიდონიტობაში) დაფიქსირებულია VII — ს -ის სომხურ — ქალკიდონურ წყაროში ავტორი ანონიმურია (შემდგომში — სომეხი ანონიმი) რომელიც მოწმობს, რომ სომეხი მონოფიზიტები ვარდან მამიკონიანის წინამძღოლობით, გაემგზავრნენ კონსტანტინოპოლში (დაახ.573), მხოლოდ მას მერე რაც ,,ანათემას გადასცეს ორიგენი, ევაგრე, დიდიმი, ნესტორიანნი, იაკობიტები, იულიანიტები, გაიანიტები და ყველა ვინც ემხრობა ევტიქისა და დიოსკორეს მწვალებლობას, შეუერთდნენ ბიზანტიელებს. ამის მერე, როცა ისინი დაბრუნდნენ სასომხეთში, სიხარულით გაერთიანდნენ (რომაელებთან) ხოლო სხვანი გახდნენ მწვალებლები.» (1). მაშასადამე, ამ სომეხ მონოფიზიტთა გადასვლა მართლმადიდებლობაში მოხდა მხოლოდ იმით, რომ მათ გადასცეს ანათემას ცნობილი იერარქები, არც მირონცხება და არც გადანათვლა ნახსენებიც არ არის. იგივე სომხურ — ქალკიდონური წყარო გვაუწყებს, რომ VI — ს — ში ბიზანტიის იმპერატორმა მავრიკიუსმა (582 — 602) ,,გაუგზავნა წერილობითი ბრძანება სომხეთის ყველა ეპისკოპოსს და მოვსეს კათოლიკოს ჩამოსულიყო კონსტანტინოპოლში თავის მწიგნორებთან ერთად», მაგრამ, მათ უარი განაცხადეს ,,ტარონის ეპისკოპოსები და ისინი ვინც იყვენენ რომაელების მმართველობის ქვეშ, ჩამოვიდნენ კონსტანტინოპოლში და ხანგრძლივი გამოკვლევის შედეგად, რომაელებმა შესძლეს მათი დარწმუნება. სომხებმა წერილობით აღუთქვეს მათ ერთიანობა და ერთმორწმუნეობა. მაგრამ, როცა ისინი სომხეთში დაბრუნდნენ მოვსესი და სპარსეთის სომხეთის ეპისკოპოსებმა ისინი არ მიიღეს. ტარონის ეპისკოპოსებმა აირჩიეს თავისთვის კათოლიკოსი იოანე ბაგარანიდან კოღოვიტის მხარისა. 14 წლის განმავლობაში მავრიკიუს იმპერატორის სიკვდილამდე, მათ შორის მიდიოდა დიდი დავა და უთანხმოება ორბუნებრიობაზე და ქალკიდონური კრების თაობაზე (2). 593 წელს შექმნილ იქმნა სომხურ — ქალკიდონური საკათალიკოსო, რომლის სათავეში დადგა იოანე ბაგარანელი (593 — 611) რაზედაც გვაუწყებს მოსე კაღანკატვაცი (VIII — ს.), მონოფიზიტი ავტორი, ის წერს რომ სომხურ — მართლმადიდებლური საკათალიკოსოს შექმნის ინიციატორი იყო სომეხი ეპისკოპოსი თეოდოსიოპოლისა — (კარინი) — თეოდოროსი. ,,მაშინ თეოდოროსმა ბრძანა სომეხ ეპისკოპოსთა შეკრება მათი ვინც იყო მის შემოგარენში(ანუ მათი, ვინც იყო, ბიზანტიის მმართველობის ქვეშ)და უთხრა მათ: ,,ჩვენ უნდა ავირჩიოთ (ჩვენთვის ეპისკოპოსი)»და გამოირჩეს ვინმე იოანე მესვეტე,ხელი დაასხეს მას(კათოლიკოსად)და მიიღეს ქალკიდონური აღმსარებლობა». (წგნ.II, თავიXLVI). დასავლეთ სომხებსა, რომლებსაც მეთაურობდა იოანე ბაგარანი და რომაელებს შორის, ევქარისტიული და ergo ეკლესიური კავშირის შესახებ, სწერს VII ს-ის სხვა მონოფიზიტი ავტორი– სებეოსი: ,,იმპერატორმა (მავრიკიოსმა) გამოსცა ახალი ბრძანება — იქადაგონ ყველა სომხურ ეკლესიაში ქალკიდონური კრება და ყველამ მიიღოს ზიარება მათ შორის ჯარმაც.ისინი ვინც, დარჩნენ სომხური ეკლესიის ერთგულნი გაიხიზნენ უცხო ქვეყნებში.

ბევრმა არაფრად ჩათვალა მეფის ბრძანება და დარჩა; სხვები კი პატივმოყვარეობის წაქეზებით-ეზიარნენ და შეუერთდნენ მათ რწმენას. ყოველივე ამის შემდეგ, პატრიარქის ტახტიც გაიყო ორად: ერთის სახელი იყო — მოსე ხოლო მეორესი — იოანე.მოსე იყო სპარსეთის მხრიდან ხოლო იოანე საბერძნეთის. იოანე შეუერთდა ბერძნებს, ხოლო მოსე ახლოსაც არ გაეკარა მათ. მათ წაიღეს და შეინახეს ქალაქ დვინის წმიდა გრიგოლის სახელობის ეკლესიის ყველა ნივთი ქალაქ კარინში. აქედან მოსე აყვანილ იქნა ტყვედ სპარსეთში გამადან-შახასტანში» (განყ.III.თვ.IX). იმ პერიოდთან ყველაზე ახლო მყოფი სომეხი- ქალკიდონიტი და ასევე მონოფიზიტი ისტორიკოსები მოწმობენ დასავლეთ სომეხთა მიერ ქალკიდონის კრების აღიარებას და მართლმადიდებლური საკათალიკოსოს შექმნას. აღვნიშნავთ, რომ არც სომეხი ანონიმი, არც მოსე კაღანკატვაცი და არც სებეოსი არ საუბრობენ გადანათვლაზე და არც მონოფიზიტთა მირონცხებაზე, ისინი ფაქტობრივად აღიარებენ ქალკიდონიის ოროსის არსობითობას და ავტომატურად ხდებიან მსოფლიო მართლამადიდებლური ეკლესიის წევრები, ისინი 593 წ. ქმნიან თავიანთ ეკლესიურ ორგანიზაციას. 632 (633)წ სომხურ თეოდოსიოპოლეში სომეხ მონოფიზიტთა და ბიზანტიელ ეპისკოპოსთა მიერ მოწვეულ იქნა საეკლესიო კრება. სომეხი ანონიმი მოგვითხრობს კრებაზე, რომლის მეთაურიც იყო ეზრა კათოლიკოსი (630-641): ,,სომხები დაარწმუნეს (მოწმობებით) წმინდა წერილიდან (მამათა) და ისინი დაიფიცნენ, რომ არასდროს არ უარყოფდნენ (ქალკიდონურ კრებას) ხელი მოაწერეს (ფიცს) საკუთარი ხელწერით» (3). ქალკიდონის ოროსის აღიარების შემდეგ, ეზრა კათოლიკოსი დაუკავშირდა ბიზანტიელებს და იმპერატორ ირაკლისთან ერთად ერთი ბარძიმიდან ეზიარა, რასაც მოწმობს ამ ფაქტის აღმწერი-სებეოსი (VII ს). (განყ. III თავი XXIX). 648 წ სომხური ეკლესია ისევ განუდგა ქალკიდონის კრებას, თუმცა სომხეთში იმპერატორ კონსტანტ II (641-668) ჩამოსვლის (652) შემდეგ ისევ აღიარებენ ქალკიდონის ოროსს. დვინის საკათედრო ტაძარში კათოლიკოსმა ნერსეს III იშხნელმა (641–661) წარმოთქვა ქალკიდონის პოსტულატები. ბიზანტიელმა მღვდელმა დასტურად მშვიდობისა და თანხმობისა აღასრულა ლიტურღია, ეზიარნენ იმპერატორი, კათოლიკოსი და ყველა ეპისკოპოსი ვინ ნებით, ვინ ზეწოლის ქვეშ, ვინ სხვადსხვა მოსაზრებების გამო. ასე თუ ისე სომხებმა კათოლიკოსის წინამძღოლობით აღიარეს ქალკიდონის ოროსი, რითაც დაამოწმეს თავისი ერთგულება უმაღლესი რწმუნებით-ზიარებით (სებეოსი.განყ. III თავი XXXV). ზემოდხსენებული VII საუკუნის ამ ორ მაგალითში, ჩვენ გაკვრითაც არ გვხვდება ბიზანტიელების მიერ სომეხთა გადანათვლისა და მირონცხების არც ერთი ფაქტი, ეს შეტყობინებები ჩვენ დაგვიტოვეს, როგორც სომეხ-ქალკიდონიტმაა ავტორმა (სომეხი ანონიმი) ასევე სომეხმა მონოფიზიტმა სებეოსმა. სომხები აღიარებენ ქალკიდონურ კრებას და ამ აღიარების საფუძველზე ევქარისტიულად უკავშირდებიან ბიზანტიელებს. პროფესორი ვ.ბოლოტოვი აღნიშნავს, რომ იმ ისტოირული პერიოდისათვის სხვა ეკლესიაში ზიარება, ნიშნავდა ამ ეკლესიის წევრობას, ასე მაგალითად: მონოფიზიტი შედიოდა მართლმადიდებელ ეკლესიასთან კავშირში, ipso facto მასში ზიარებით, რითაც უარყოფდა მონოფიზიტობას და აღიარებდა ქალკიდონიტობას (4). ასეთი წესით სომეხთა მიღება მართლმადიდებლობაში შენარჩუნებულ იქნა დიდი ხნის განმავლობაში, თუმცა სომხურმა მონოფიზიტურმა იერარქიამ X საუკუნის მეორე ნახევარში უკვე შემოიღო თავისი ეკლესიის პრაქტიკაში ქალკიდონიტთა ხელმეორე ნათლობა, ეს აიხსნება სომეხ- ქალკიდონელ მისიონერთა აქტიური მოღვაწეობით სომხეთში, ბიზანტიური პოლიტიკის განმტკიცების ფონზე. ამგვარად, ჩვენ სახეზე გვაქვს საეკლესიო პოლიტიკა. ქალკიდონიტებისთვის მეორედ ნათლობის შემოღებით, სომხურ-მონოფიზიტური იერარქია შეეცადა მაქსიმალურად წინაღდგომოდა ქალკიდონური მისიონერული მოძრაობის წინსვლას ცენტრალურ სომხეთში. ეს ყველაფერი ხდებოდა ბიზანტიური პოლიტიკური კურსის ფონზე, რომელიც მიმართული იყო სომხეთის წინააღმდეგ.კათოლიკოს ანანია მოკაცის (946-968) მმართველობის დროს ქალკიდონიტთა სწავლებამ ისეთი ძალა შეიძინა, რომ ალბანელი კათოლიკოსები სააკი, (929-947) და გაგიკი (947-958) ასევე ცალკეულნი სომეხი ეპისკოპოსი შეეცადა გამოეყვანა თავისი ეპარქიები მონოფიზიტური სომხური ეკლესიის იურისდიქციიდან, რომელთა შორის გამოიყოფოდა სიუნიკის მიტროპოლიტი-აკოფი (იაკობი). თუმცა ანანია კათოლიკოსის ძალისხმევით და მისი მზრუნველობით ეს მცდელობები აღმოფხვრილ იქნა, რითაც სომხურმა ეკლესიამ შეინარჩუნა კომფესიური და ეროვნული ერთობა. ანანია მოკაცის კალამს ეკუთვნის რამოდენიმე ანტიქალკიდონური ეპისტოლენი, რომელნიც ex tempore მოწმობენ იმდროინდელ სასომხეთში ქალკიდონიტობის გავრცელებას. ანანია წერდა, რომ გამრავლდა ქალკიდონის კრების მიმდევრები, რომ აღშფოდნენ სომეხი ეპისკოპოსები და ჰავარაპეტები, მოხშირდა ქორწინებები ქალკიდონიტებთან ,,და არ იყო მეუღლეთა სარეცელი სადაც არ იქნებოდა ერთი სომეხი და მეორე ივერიელი, შესაბამისად შვილებიც იყოფოდნენ ორად.» კათოლიკოსი ჩიოდა სიუნიკის მიტროპოლიტზე, რომელიც ,,აქეზებდა ქალკიდონიტების ჩვენი კათოლიკოსების წინააღმდეგ».სიუნიკში და ალბანეთში ჩასვლის შემდეგ ,მან დაუმორჩილა ორივე ეპარქია სომხურ ეროვნულ ეკლესიას. თავის მუდმივ ადგილზე- შირაკში დაბრუნებისას კი შეიტყო, რომ იმ მხარეში ისევ მოხდა ,,განდგომა». სიტუაციის კრიტიკულობის გამო, ის იძულებული გახდა დახმარებისთვის საერო ხელისუფლებისთვის მიემართა. კათოლიკოსი თავის მიმართვაში სასომხეთის მეფეს სთხოვდა, რათა მას აეკრძალა ქორწინენები ქალკიდონიტებთან, რითაც ხელი შეეშლებოდა ქალკიდონიტობის გავრცელებას, რომელიც ,,როგორც კიბო შთანთქავდა სომხეთს». სომეხი ისტორიკოსის ასოხიკის (X — XI ს) ცნობით :,,მეცნიერებმა ვარდაპეტებმა მეუფე ანანიას ბრძანებით საღმრთო წიგნების ღრმად შესწავლის და მათი გამოკვლევის შედეგად დაადგინეს ხელახალი ნათლობა ქალკიდონიტური კრების მიმდევართათვის». (5).

ასეთი რადიკალური ნაბიჯის გადადგმა სომხური იერარქიის მიერ, გამოწვეულ იყო არა მარტო ქალკიდონიტთა აქტივობით სომხეთში, არამედ ქალკიდონიტთა მხრიდან მონოფიზიტების შევიწროებით დასავლეთ სომხეთში (6). ქალკიდონიტთა მიერ სომეხი მონოფიზიტები ათწლეულების მანძილზე სასტიკად იდევნებოდნენ . 986 წ. ქალკიდონიტმა მიტროპოლიტმა, თავის გარემოცვასთან ერთად სომეხ მონოფიზიტთა წინააღმდეგ გამოიყენა საკმაოდ სასტიკი ზომები. ქალკიდონიტებმა დაიწყეს მონოფიზიტი სასულიერო პირების დევნა ბიზანტიის სომხურ ნაწილში, რის შედეგადაც მათგან რამოდენიმემ-სევასტიისა და ლარისის ეპისკოპოს — მონოფიზიტთა — სიონისადა და იოანესა — მეთაურობით აღიარეს ქალკიდონური კრების აღმსარებლობა. ქალკიდონიტბი მოქმედებდნენ სხვადასხვა მეთოდებით: დარწმუნებით და ძალის გამოყენებით, თანაც ისეთი სისასტიკით, რომ მონოფიზიტები დევნილობაში კვდებოდნენ (7). უნდა ითქვას, რომ სომეხ — მონოფიზიტთა შევიწროვება ხდებოდა XI — ს — ის 1 — ნახ — ში. ბიზანტიელი ქრონისტი მიქაელ ფსელლოსი ყვედრის კატაკალონ კეკავმენს- ბიზანტიელ მხედართმთავარს, რომელსაც ბიზანტიურ კოლონიაში დიდი თანამდეობა ეკავა, რომ იგი მტრულად იყო განწყობილი მართლმადიდებელი თემის მიტროპოლიტის მიმართ. გ. ლიტავრინი თვლის, რომ იმ დროს მიმდინარეობდა ბრძოლა სომეხ — მონოფიზიტთა და სომეხ — ქალკიდონიტთა შორის და რომ კატაკალონ კეკავმენი, უდაოდ სომეხი-ქალკიდონიტი იყო. მიუხედავად ამისა, ის მაინც ოპოზიციაში ედგა მართლმადიდებელ ეპისკოპოსს (8). ამგვარად ცხადი ხდება, რატომ მიიღო სომხური ეკლესიის იერარქმა ქალკიდონიტთა ხელახალი გადანათვლის პრაქტიკა. აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ X ს — ის II — ნახევარში გხვდება პირველი ხსენება სომეხთა გადანათვლის შესახებ ქართულ ეკლესიაში. ეს მანამდე, სანამ ოფიციალურად მიიღებდნენ კანონს რუის — ურბნისის კრებაზე (1104 — 1105.წ) რაც თავის თავად ძალიან საინტერესოა. ეს შემთხვევა დაფიქსირებულია ასოხიკის წყაროში, რომელიც მოგვითხრობს ბრძოლაზე სომხეთის მეფის დავითის ტაშირ — ძოგარეტისა და კიურიკიდების ვასალ, გაგის ციხე-სიმაგრის მფლობელ — დემეტრეს შორის . ასოხიკი წერს ,, …მარზპან დემეტრე… გამიჯნულმა (გაგიკისაგან) უღალატა მამა — პაპის სარწმუნოებას, მოიმხრო თავისკენ ივერიელები ხელახლა მოინათლა (მათ სარწმუნოებაზე) …,, (9). უკვე მე — X ასწლეულის ბოლოდან, სომეხ — მონოფიზიტთა და ქართველთა შორის დაძაბული პოლიტიკური ურთიერთობის გამო, ქართულ ეკლესიაში ინერგება სომეხ — მონოფიზიტთა გადანათვლა, თუმცა ჯერ ეს პრაქტიკა ლოკალურია, და არა საყოველთაო. როგორც ასოხიკის ნაშრომიდან ჩანს, გადანათვლა წარმოებდა მხოლოდ ქართულ- სომხურ საზღვრებს შორის. საინტერესოა, რომ მე — XII — ს — ის სომეხ ისტორიკოსთან, მათე ედესელთან 1065 — 1066 არის შემდეგი პასაჟი მეფე გაგიკ — II — შვილებთან დაკავშირებით. ,,ჩვენი სომეხი ხალხი ენითაუღწერელ უბედურებაში ჩავარდა როცა გაიგო, რომ იმპერატორმა განიზრახა მეფის ძეთა (სომეხთა) რომაელთა წესით მონათვლა (հորոմ կնքել) (10). მაგრამ აქ, ალბათ იგულისხმება არა გადანათვლა, არამედ პირველი ნათლობა, რადგან დედანში დგას ზმნა — ,,ნათლობა» – (կնքել) 1104 — 1105 წწ. რუის — ურბნისის კრებაზე ქართული ეკლესიის წმ. მამათა მიერ მიღებულ იქნა კანონი N15, რომლითაც ოფიციალურად დადგინდა სომეხ — მონოფიზიტთა აუცილებელი გადანათვლა, რაც დღემდეა შემორჩენილი. საკითხის ასე მტკიცედ დასმა აიხსნება არა მარტო ეკლესიურ — პოლიტიკური ანტოგონიზმით სომხურ — მონოფიზიტურ და ქართულ ეკლესიას შორის, არამედ ამ მოთხოვნილების შესრულების უკიდურესი აუცილებლობითაც. რადგან ურთიერთგავლენა ორივე ეკლსესიისა არ იყო პატარა და ტერიტორიული სიახლოვე სომხეთსა და საქართველოს შორის ხელს უწყობდა ამ ფაქტს. თუმცაღა მე — 15 კანონში ლაპარაკია რომ გადანათვლა, რომელიც ქართველებმა დაადგინეს ხორციელდებოდა იმ პერიოდში (XII) ანტიოოქიის საპატრიარქოშიც და სხვა ადგილობრივ ეკლესიებშიც. ჩვენ მაინც გაგვაჩნია საფუძველი იმის თქმისა, რომ იმავე XII ს — ში ბიზანტიელები სომხებს იღებდნენ მართლმადიდებლობაში მხოლოდ ქალკიდონის კრების ოროსის აღიარების შემდეგ, რისი მოწმობაც გააჩნია მიქაელ სირიელს. სომხურ — ბიზანტიური საეკლესიო მოლაპარაკებებისას კათოლიკოსს ნერსესს IV (1166 — 1173) მმართველობის დროს, ბიზანტიელებსა და კილიკიელ სომეხ — მონოფიზიტთა გაცხარებული ურთიერთობების დროს, რომელიც შეეხებოდა ეკლესიათა გაერთიანებას, სომხურ ეკლესიში წარმოიქმნა პატარა განხეთქილება: ორი იღუმენი ისიხი (უციკი), გიორგი (კეორკი) და მღვდელი კარაპეტი, რომლებიც უკმაყოფილები იყვნენ თავისი მწყემსმთავრის ნერსესს ჭოჭმანით და საკითხის გადაუწყვეტლობით, გამოეყვნენ მას საკუთარი თავის რისკის ფასად და დაუკავშირდნენ ბიზანტიურ ეკლესიას, ქალკიდონის კრების აღიარებით, მათ თან 400 ამდე ოჯახი გაიყოლიეს ქალაქ ედესოში. ამის გამო ისინი გააგდეს თავიანთი ქალაქიდან ნერსესის ბრძანებით. (11). უნდა აღინიშნოს, რომ X ასწლეული არის სწორედ ის გარდატეხის ეტაპი, როცა ორივე მხარემ: მართლმადიდებლურმა (ქართველები, რომაელები, სომეხ — ქალკიდონიტები) და სომხურმა თავიანთ ეკლესიაში სხვა რჯულის ხალხთა მიღების ახალი ფორმები შემოიღეს. პროფესორი ი. ტროიცკი, როდესაც ეხება სომხურ — ბიზანტიურ ეკლესიათა ურთიერთობებს, წერს რომ X — ს — ის მე II — ნახ.მდე რომაელებსა და სომხებს შორის ურთიერთობები საკმაოდ ასატანი იყო საერთო მტრის- არაბეთის ხალიფათის ფონზე. მაგრამ ამ მტრის შესუსტების შემდეგ, ურთიერთობები რომაელებსა და სომხებს შორის მკვეთრად იცვლება ,,ურთიერთობა ხდება მშრალი, მტრული, ხალვათი, რაც ხელს უშლის მათ გაერთიანებას, თავს იჩენს უფრო განხეთქილების მიზეზთა მნიშვნელოვნება და ჩნდება განსაკუთრებული წესი სომეხთა მიღებისა მართლმადიდებლური ეკლესიის წიაღში (12). ეს ცვლილებები გაჩნდა წარუმატებელი მოლაპარაკებების შედეგად, რომელიც ეკლესიათა გაერთიანებას ეხებოდა. ძირითად მიზეზად, მაინც პოლიტიკური გარემოება რჩებოდა. ზემოთხსენებული მოლაპარაკებების წარუმატებლობას თან ახლდა გაღიზიანებისა და წუხილის გრძნობა, განსაკუთრებით იმ მხარისთვი ვინც იმედგაცრუებული აღმოჩნდა. ცვლადმა პოლიტიკურმა გარემოებამ მნიშვნელოვნად გააღვივა წუხილის განცდა. საქმე იმაშია, რომ იმ დრომდე სომხეთს და ბიზანტიის იმპერიას გააჩნდათ ერთი საერთო მტერი — ბაღდადელი ხალიფათის სახით. სანამ ეს მტერი ძლიერი იყო და ორივე მხარეს სერიოზულ საფრთხეს უქმნიდა, ისინი უფრთხილდებოდნენ ურთიერთ მეზობლურ დამოკიდებულებას, რათა ერთად დადგომოდნენ საერთო მტერს და შეძლებისდაგვარად ივიწყებდნენ ეკლესიურ უთანხმოებებს. ეკლესიები ამ შემთხვევაში წარმოადგენდენ მხარეთა განწყობისა და მოთხოვნილებების კარგ მაგალითს. მაგრამ X -ს — ში საერთო მტრის დასუსტების შემდეგ, ისინი ერთმანეთის პირისპირ შუამავლის გარეშე აღმოჩნდნენ და ძველი ანგარიშსწორებანი ისევ ამოტივტივდნენ ურთიერთობათა ზედაპირზე. ბიზანტიის ცენტრალური ხელისუფების ბრძანებით იწყება ქალდეის და მესოპოტამიის ბერძენ სტრატიგების შემოჭრა სომხეთში; ასევე იმპერატორთა პირადი წინამძღოლობით სომხეთში გალაშქრება, მისი დამორჩილების მიზნით. ამ შემოსევებს ქვეყნის მოსახლეობა წინ უდგება. იმპერიამ მაინც შესძლო გაეტეხა სომეხთა წინააღმდეგობა და ის ვასალურ მდგომარეობაში ჩააყენა, თუმცა მათი ეს წარმატება მოპოვებულ იქნა ძალიან დიდი სიძულვილის ფასად, რომელმაც ისეთ დონეს მიაღწია, რომ ბერძნებს და სომხებს ერთმანეთი შეზიზღდათ» (13). შემდგომ პერიოდში პოლიტიკურ — ეკლესიური სიტუაციიდან გამომდინარე ბიზანტიელები სომეხ — მონოფიზიტებს მართლმადიდებლობაში ორ ნაირად იღებდნენ- ან მირონცხებით ან ხელმეორე ნათლობით, ხოლო ქართული ეკლესია იცავს რუის — ურბნისის მე -15 კანონს, აუცილებელი წესით მათ ხელახალ ნათლობაზე. რუსულ ეკლესიაშიც გარკვეული დროით იყო გადანათვლის პრაქტიკა, თუმცა საბოლოოდ რუსულმა ეკლესიამ ისევე, როგორც კონსტანტინოპოლის ეკლესიამ (14) ამოიღო პრაქტიკიდან ხელახალი ნათლობა. რუსული ეკლესიის წიაღში სომხების მიღება ხდება ან მირონცხებით ან სინანულის საიდუმლოს მეშვეობით, რადგან თვით სომხური ეკლესიის ნათლობის ფორმულა მცირედით განსხვავდება მართლმადიდებლურისგან. ნათლობის დროს სომეხი მღვდელი წარმოთქვამს შემდეგ სიტყვებს «Աստծո ծառան… Մկրտվում է Հոր, Որդու և Սուրբ Հոգու անունով –» ,,მონა ღვთისა… ინათლება სახელითა მამისა და ძისა და სულისა წმინდისა,,. ამგვარად ნათლობის ფორმულა არ ამახინჯებს სამების დოგმატს. როგროც ზემოთ მოყვანილი მაგალითებიდან გამოჩნდა, მართლმადიდებელი იერარქების მიერ სომეხი — მონოფიზიტების გადანათვლის პრაქტიკას საფუძვლად უდევს პოლიტიკურ — ეკლესიური პრობლემა და არა სოტერეოლოგიური. შუასაუკუნეების პოლიტიკურმა ფონმა და ორ ეკლესიას შორის უაღრესად დაძაბულმა ურთიერთობამ განაპირობა ის, რომ ორივე ეკლესიაში (მართლმადიდებლურშიც და სომხურ — მონოფიზიტურშიც) შემოღებულ იქნა ხელმეორედ ნათლობის პრაქტიკა. დღეს არც მსგავსი პრობლემები არ არის და არც ეკლესიათაშორის ურთიერთ ზეგავლენის საფრთხე არ არსებობს, რადგან ორივე მხარეს უკვე აქვს თავისი მკაფიო პოზოიცია ხოლო მე — 15 კანონის მიღებიდან უკვე 900 წ. გავიდა. მაშინ არსებობდა პრობლემები, რომლებსაც დღევანდელობასთან არანაირი კავშირი არა აქვს. ამ პატარა ექსკურსის ბოლოს ჩვენ გამოვთქვამთ დიდ იმედს და სურვილს, რომ გადაიხედება რუის — ურბნისის მე -15 კანონი სომხური სამოციქულო ეკლესიის წევრების გადანათვლის შესახებ. ქართული მართლმადიდებლური ეკლესია დედა ეკლესიაა, როგორც ქართველი, ისე სომეხი მართმადიდებლებისთვის. აუცილებელია შეიქმანს შესაბამისი გარემო — პირობები იმისათვის, რომ მათ მოვუხსნათ ფსიქოლოგიური ბარიერი და ქართული ეკლესის წიაღში გადმოსვლა შევუმსუბუქოთ. ეს ასპექტი დადებით როლს ითამაშებს საქართველოს ეკლესიის მისიონერულ პრაქტიკაშიც.

1 В.А. Арутюнова-Фиданян. Повествование о делах армянских. (VII в.). Москва, 2004. С.173. 2 იქვე. გვ. 179-181. 3 იქვე. გვ. 185. 4 В.В. Болотов. История Церкви в период Вселенских соборов. М. 2007. С. 527. 5 Степанос Таронаци Асохик. Всеобщая история. М. 1864. С. 123. 6 იქვე. გვ. 118. 7 იქვე. გვ. 142. 8 В.А. Арутюнова-Фиданян. Армяно-византийская зона (Х-ХI вв.). М., 1994, с. 82-83. 9 Степанос Таронаци Асохик. იქვე. გვ. 184-185. 10 Մատթէոս Ուռհայեցի. Ժամանակագրութիւն. Վաղարշապատ, 1898. Էջ 180-345. 11 Dulaurier, Édouard, Extrait de la chronique de Michel le Syrien: Recueil des Historiens des Croisades. Documents arméniens, I, Paris 1869, 375-376. საინტერესოა, რომ ჯერ კიდევ ბიზანტიის იმპერატორი იოანე მეორე (1118-1143), მათე ედესელის ცნობით, მოითხოვდა სომეხთა ხელახალ ნათლობას. მაგრამ, სავარაუდოდ ეს ცნობა ეხება განსხვავებულ და კერძო შემთხვევებს, რადგან ამ დროს ანტიოქიელ პატრიარქის თეოდორე ვალსამონის (1193-1199) მოწმობით მირონცხების წესი ჯერ კიდევ არსებობდა (И. Троицкий. Изложение веры Церкви Армянския, начертанное Нерсесом, кафоликосом армянским, по требованию Боголюбиваго государя греков Мануила. (С.-Петербург, 1875). С. 244-245). 12. მაგალითად თხზულებაში (,,სომხობისგან უარყოფის წესი’’)რომელსაც მიაწერენ სომეხ–ქალკიდონიტ მისიონერს (ბიზანტიური სომხეთი, მცირე აზია, კვიპროსი, ელადა და კ.კრეტა )წმინდა ნიკონ მეტანოიტოსს მოიხსენიება მე10 საუკუნის ბოლოს მონოფიზიტთა მირონცხების შემოღება.თხზულება მოიცავს თავის თავში დამოძღვრას თუ როგორ უნდა მიიღონ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში სომხები მირონცხებით და მწვალებლობის ანათემაზე გადაცემით რომელ მწვალებლობაშიც ისინი არიან მხილებულნი. ამ შემთხვევაში არ იგულისხმება მათი გადანათვლა (И. Троицкий. იქვე. გვ. 211-212). 13. И. Троицкий. იქვე. გვ. 233-234. 14. თუმცა წმინდა ათონის მთა დღემდე მისდევს სომეხ მონოფიზიტთა გადანათვლის წესს.