ჩვენი აზრით, მოცემული კუთხით საკითხის განხილვას შეუძლია ნათელი მოჰფინოს დღეისათვის საჭირბოროტო და ნამდვილად ზედმიწევნით განსახილველ სომხეთის საზღვრებსგარე აღმოჩენილ სსე _ის წევრთა ეკლესიური ცხოვრების პრობლემას, როგორც დოგმატურ _ კანონიკურ, ისე ისტორიულ კონტექსტში. კერძოდ, საკითხი ეხება რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის კანონიკურ ტერიტორიაზე მცხოვრებ ორ მილიონზე მეტი სომხის (სსე _დან) მართლმადიდებელი ეკლესიის ტაძრებში საიდუმლოებებში მონაწილეობის მისაღებად დაშვება _ არდაშვებას. მაშ ასე, მივმართოთ ზემოხსენებული ისტორიული პერიოდის მოვლენებს. VI საუკუნის ბოლოს მავრიკიოსი (582 _ 602) ხდება ბიზანტიის იმპერატორი. მას შემდეგ, რაც მისი დახმარებით სპარსეთის შაჰი ხდება ხოსროვ II (591 _632), სპარსეთის სომხეთის უდიდესი ნაწილი გადადის ბიზანტიის იმპერიის გამგებლობაში. იმპერატორი შეეცადა სომხური ეკლესიის დვინის საკათალიკოსოს ანტიქალკედონური სამღვდელოებისათვის, რომელიც ბიზანტიის ტერიტორიაზე აღმოჩნდა, მართლმადიდებელ ეკლესიასთან ერთობისაკენ მოეწოდებინა[3]. ქ. თეოდოსიოპოლში (ამჟამად ქ. არზრუმი _ თურქეთის ჩრდილო _ აღმოსავლეთში) გამართული კრების შემდეგ 591 წელს სომხური მართლმადიდებლური საკათალიკოსო დაარსდა. მალე კათედრა გადატანილ იქნა დაბა ავანში, მდინარე აზატთან ახლოს, რომლის კალაპოტსაც სომხეთის ბიზანტიური და სპარსული ნაწილების საზღვარი მიუყვებოდა. სწორედ იქ, ავანში დაარსდა საკათალიკოსო ცენტრი, სადაც საკათედრო ტაძარი და რეზიდენცია აშენდა [4]. კათოლიკოსად არჩეულ იქნა იოანე ბაგარანელი, რომელიც იქამდე ავანის სიახლოვეს,მდ. აზატის მეორე ნაპირზე, მესვეტეობის ღვაწლს ეწეოდა. ქალაქ დვინში მდებარეობდა სსე _ის ანტიქალკედონური საკათალიკოსო, რომელსაც მეთაურობდა კათოლიკოსი მოვსეს ელივარდელი (574 _ 604)[5]. 602 წელს, იმპერატორ მავრიკიოსის მკვლელობისა და იმპერატორ ფოკას მიერ სპარსელთა წინააღმდეგ წარუმატებლად წარმოებული სამხედრო კამპანიის შემდეგ, სომხეთის ეს ნაწილი ისევ სპარსეთის ხელში გადავიდა [6].აღმოჩნდა რა, კვლავ სპარსეთის ტერიტორიაზე, ავანის მართლმადიდებლური საკათალიკოსოს სამღვდელოების უდიდესი ნაწილი, რომელიც არ იყო თანახმა IV მსოფლიო კრების დაგმობის გზით შეერთებოდა სსე _ს, იძულებული გახდა ტაოსა ან ბიზანტიისათვის შეეფარებინა თავი, როგორც ამას მოგვითხრობს VII ს. ისტორიული ძეგლი „ მოთხრობანი სომხეთის საქმეებზე“ ( ავტორი სომეხი _ ქალკედონიტი )[7]. თუმცა ხუთი ეპისკოპოსი და ოცამდე პრესვიტერი დათანხმდა ანათემაზე გადაეცათ ქალკედონის კრება, რის შემდეგაც ისინი მიღებული იყვნენ სსე _ში[8]. სსე _ის ერთ_ერთ უმთავრეს დოგმატურ წყაროში _ „ეპისტოლეთა წიგნი“ ( Գիրք Թղթոց) შემორჩა ავანის საკათალიკოსოს იმ ეპისკოპოსებისა და მღვდლების ხელმოწერა , ვინც მოისურვა სსე _სთან ერთობაში შესვლა[9]. ამ უკანასკნელთაგან მოითხოვებოდა წერილობითი მოწმობა იმისა, რომ ისინი შეაჩვენებდნენ ლეონის „ბილწ“ (պիղծ) ტომოსს და „უკეთურ“ (չար) ქალკედონის კრებას[10]. და იმის მიხედვით, თუ რა მიზეზით ეზიარებოდა ესა თუ ის ეპისკოპოსი ან მღვდელი მართლმადიდებლებთან, რომელიც ბიზანტიის ეკლესიასთან იყო ერთობაში,ზედამხედველის_ ვრთანეს კერტოგის (604-607) მიერ მეტ-ნაკლები სიმკაცრის ეპიტიმია უწესდებოდათ (ապաշխարութիւն). მოგვიანებით ეპიტიმიის გზით ღებულობდა ავანის საკათალიკოსოს ყოფილ საეკლესიო მსახურებს 607 წ. დვინის კრებაზე არჩეული კათოლიკოსი აბრაამი (607 _ 613)[12]. როგორც ჩანს, აქ პირველად ბიზანტიასთან ევქარისტული კავშირის გაწყვეტის შემდეგ სსე კრების გადაწყვეტილებით ეპიტიმიას ადებდა იმათ, ვინც თავის დროზე „ქალკედონის კრებისა და ლეონის ტომოსის მიმღებებსა და აღმსარებლებს ეზიარებოდნენ“[13] და შემდეგ კვლავ მოინდომეს შეერთება სსე _ სთან. მათ კი, ვინც არ იღებდა კანონებს ერეტიკოსთა და მათი მოძღვრებების ანათემის თაობაზე (რომელთა რიცხვშია ქალკედონი და ლეონის ტომოსი) და დადგენილებებს, რომელიც შეეხებოდა იმ ეკლესიის მსახურთა მიღებას, სულ ცოტა ხნის წინ „ქალკედონელებთან“ ერთად რომ ეზიარებოდნენ, `დედაქალაქ დვინის ეკლესიაში შეკრებილმა მამებმა გადასცეს ანათემას: „ხოლო თუ ვინმე მორჩილებასა არა დაადგრების და განდგების … მთავართაგან ვინმე იქნება, ანუ მღვდელთაგან, ანუ ეპისკოპოსთაგან, ანუ ერისკაცთაგან, _ შეჩვენებულ იყავნ (նզովեսցին) სულით და სხეულით, ყოველი ცხოვრებით მისით, და მიიღებენ სასჯელს გარეშე წყალობისა ღვთის სამართლიან სამსჯავროზე, აწ და მერმესა მას საუკუნესა“[14]. როგორც ცნობილია, ამ კრების განსაზღვრებანი დღემდე ძალაშია და სომხურ ეკლესიას მისთვის არც გადაუხედავს და არც უარუყვია. ხოლო თუკი კრებითი განსაზღვრებანი ძალაში რჩებიან, ასეთ შემთხვევაში წინააღმდეგ დვინის კრების კანონებისა,სსე _ ის თანამედროვე მსახურნი, ხელს ხომ არ უწყობენ იმას, რომ მათი სამწყსო, ეზიარება რა მართლმადიდებლურ ტაძრებში „დიოფიზიტთა ხროვასთან“ ერთად, ექცევა თავისივე ეკლესიის „ანათემის“ ქვეშ? დავამატებთ, რომ დღევანდლამდე სსე _ ის ყოველი მღვდელმსახური ანათემას გადასცემს “ლეონის ტომოსს” და მთელ „დიოფიზიტთა ხროვას“, რომელშიც იგულისხმება ყველა ადგილობრივი მართლმადიდებელი ეკლესიის წევრი, მათ შორის, რა თქმა უნდა, რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიაც. ეს შემდეგი სახით ხდება : ხელდასხმის დროს ეპისკოპოსი, იყენებს რა საღვთისმსახურო წიგნს „მაირ მაშტოც“ (Մայր Մաշտոց)[15], ჩამოთვლის ერესთა და ერესიარქთა რიგს, თან ეკითხება მღვდლად ხელდასასხმელს:“შეაჩვენებ თუ არა…?“ ან „ უარჰყოფ თუ არა და შეაჩვენებ…?“ რაზეც სამღვდელოდ განმზადებული, ხელაპყრობით პასუხობს:“უარვჰყოფ და შევაჩვენებ“, და გუნდიც იქვე:“ შეჩვენებულ იყავნ“. ეპისკოპოსთა მიერ ჩამოთვლილ ერესებში გვხვდება შემდეგიც: „შეაჩვენებ თუ არა ევტიხის, რომელიც უარჰყოფდა ქრისტეს მადლით გამართლებას… და ლეონს, და მის მიერ დაწერილ ტომოსს, ერთს რომ ორად განყოფს“. აქ კი ხელდასასხმელად განმზადებული აღიარებს:“ დიახ, წმინდა მამაო, მაქვს აღმსარებლობა მართლმადიდებელი სარწმუნოებისა, და აღვიარებ ყველა წმინდა პატრიარქთან ერთად წმინდა სამებას _ მამასა და ძესა და წმინდასა სულსა, და განკაცებასა ქრისტესა ღმრთისა ჩვენისა; და შევაჩვენებ ყველა ერეტიკოსსა და დიოფიზიტთა ხროვას“[16]. საჭიროა ავღნიშნოთ ლიტურგიკული ხასითის არსებითი და პრინციპული განსხვავებანი სსე _ სა და მართლმადიდებელ ეკლესიას შორის. კერძოდ: სსე _ ში ევქარისტია აღესრულება უფუველი პურით და წყლით განუზავებელი ღვინით, წინააღმდეგ შემთხვევაში ზიარება არ ითვლება ჭეშმარიტად, რამდგან ისინი თვლიან, რომ „ გაფუებული (პური) არ შეიძლება სიცოცხლის პურად ჩაითვალოს“ [17] («խմորունն ոչ կարէ գոլ հաց կենդանական»). დღეისათვის სსე წარმოადგენს ერთადერთს ეკლესიას, რომელიც უფუველ პურზე და წყალშეურეველ ღვინოზე აღსრულებული მსახურების ტრადიციას მისდევს. მხოლოდ ასი წლით გვიან[18] რომაულ _ კათოლიკურ ეკლესიაში ევქარისტიაში, ისევე როგორც სსე_ში, ხმიადების გამოყენება დაიწყეს, თუმცა ღვინის წყალთან შერევას აგრძელებდნენ. ამ წეს-ჩვეულებით თავისებურებებს სსე_ში დოგმატური, კრებებით განმტკიცებული საფუძველი აქვთ. დვინის II საეკლესიო კრებაზე 555 (554)წ. სსე_ში მიღებულ იქნა სწავლება ქრისტეს სხეულის უხრწნელების შესახებ. ამ მიზეზით დოგმატურად განმტკიცდა უფუველი პურისა და წყალშეურევნელი ღვინის გამოყენების ჩვეულება, „რამეთუ წყლის შერევით, მის სიკვდილს კი არ მიაგებ პატივს, არამედ მის სხეულს ხრწნადად აღიარებ, ასევე _ პურის შერევით _ სხეულის ხრწნადობას“[19]. თანახმად „სომხურ კანონთა წიგნისა“, კარინის კრება (VII ს. უკანასკნელი მეოთხედი)VIII კანონით შეაჩვენებს ეპისკოპოსებს და მღვდლებს, რომლებიც უმატებენ საფუარს პურში და წყალს ღვინოში, ერისკაცთ, ვინც მიიღო „ერეტიკული“ ზიარება, მათი მონანიებს შემთხვევაში,ადებენ ეპიტიმიას: „რამეთუ გვესმა ხმა საშინელი და მძიმე, რომ ადგილ-ადგილ ზოგიერთი ეკლესიის წინამძღვარი ნესტორიანული და ქალკედონიტური საფუარით ნასუქი, განხრწნიან წმინდა საიდუმლოებას საფუვრისა და წყლის შერევით. ასე, რომ ამიერიდან, თუკი იქნება ისეთი ეპისკოპოსი ან ხუცესი, რომელიც ასეთი ბოროტ ჩვეულებით აღასრულებს წმინდა საიდუმლოებებს, დაე განიძარცვონ ყოველგვარი სამღვდელო პატივისაგან და გადაეცეს ანათემას წმინდა კრების მიერ. უკეთუ ვინმემ ეს უმეცრებით მოიმოქმედა, ხოლო შემდეგ, მონანული, აღიარებს, დაე მიიღოს ასეთი წმინდა ეკლესიამ ოთხწლიანი ეპიტიმიით; ხოლო თუ ერისკაცი უმეცრებით ეზიარება ასეთი ერეტიკული ხრწნადი ზიარებით, დაე მოინანიოს ეკლესიის გარეთ ორ წელიწადს, ხოლო მოქმედნი ამისა ნებით და შეგნებულად, იყვნენ ეკლესიის გარეშე ექვს წელიწადს დიდ სინანულში და ვარდაპეტმა, მხედველმა (მათი) ცხარე ცრემლებისა, დაე ღირსი გახადოს საიდუმლოს მიღებისა. ხოლო თუ არ მოინანიებენ და სძულთ ჩვენგან ნამცნები, შეჩვენებულ იყავნ წმინდა კრების მიერ“[20]. როგორც ხედავთ, სსე _ ის ჩვეულება ევქარისტიის უფუველი პურით და წყალშეურევნელი ღვინით შესრულებისა _ ის განსხვავებანია, რომელიც სსე _ ის დოგმატურ მოძღვრებას ეყრდნობა. ხოლო გაფუებული პურით და წყალშერეული ღვინით ზიარების მიმღებნი _ ექცევიან სსე _ ის კრებათამიერი „ანათემის“ ქვეშ.

მართლმადიდებელი ეკლესია თავის ტაძრებში საიდუმლოებებთან არ უშვებს განსხვავებული კონფესიის წევრებს, რომელთაც არა აქვთ მასთან დოგმატურ _ კანონიკური ერთობა და ევქარისტული კავშირი, მათ შორის სსე _საც და ამას აკეთებს თავის კრებათა დადგენილებებისა და კანონიკური წესების თანახმად. თუმცა, ყოველი ზემოთქმულიდან ცხადია, რომ სსე _ ს არანაკლები საფუძველი აქვს არ დაუშვას თავისი სამწყსოს მონაწილეობა მართლმადიდებელი ეკლესიის საიდუმლოებებში და ზიარება „ერეტიკოსებთან“, რადგან პირველი_ ამას კრძალავს დვინის III კრების კანონები და მეორე_ ამას ხელს უშლის დოგმატურ _ ლიტურგიკული ხასიათის განსხვავება: სსე _ ში ევქარისტიისთვის არ გამოიყენება გაფუებული პური და წყალნარევი ღვინო, როგორც ხრწნადობის სიმბოლო _ წესი, რომელიც დაკავშირებულია სსე _ ის მოძღვრებასთან ქრისტეს სხეულის უხრწნელების შესახებ. ხოლო მათ, ვინც ღებულობს ასეთ „ერეტიკულ ხრწნად ზიარებას“[21] კარინის კრება ანათემას გადასცემს. მესამეც, ხელისშემშლელია თვით ანათემებიც, რომლებსაც სსე ყველა „დიოფიზიტს“ უწესებს. ამასთან, სსე _ ის თითოეული მღვდლის ქიროტონიისას ანათემები დღესაც აქტუალურია. ამგვარად, ზიარების ან უზიარებლობის საკითხები _ ეს არა პრაქტიკული, არამედ დოგმატური ხასიათის საკითხებია და მათი გადაწყვეტა პრინციპული დოგმატური უთანხმოების დაძლევის გზით უნდა მოხდეს. ამიტომ, დიდი მნიშვნელობისა და მწვავე აქტუალობის გამო, ეს საკითხი, ჩვენი აზრით, ასევე უნდა განიხილებოდეს საღვთისმეტყველო დიალოგებზე სსე _ სა და მართლმადიდებელ ეკლესიებს შორის.

[1] იხ.: ; (ჩოპიედ 18.07.12). [2] იხ.: (ჩოპიედ 18.07.12). [3] История епископа Себеоса. Ереван, 1939. გვ. 49-50. [4] ავანი დღეისათვის რაიონია ერევნის ჩრდილო _ აღმოსავლეთით. იქვე, საცხოვრებელ სახლებს შორის მდებარეობს კედლები სწორედ იმ საკათედრო ტაძრისა (აშენდა VI ს. ბოლოს), რომლის გუმბათი, სავარაუდოდ, 1679 წ. ძლიერი მიწისძვრისაგან ჩამოიქცა. [5]Мовсэс Каланкатуаци. История страны Алуанк. Ереван, 1984 . გვ. 135, 138. [6] Մ. արք. Օրմանեան. Ազգապատում , հ.Ա. Սբ. Էջմիածին, 2001, էջ 304 (მ. ორმანიანი. აზღაპათუმი. ტ. 1. ეჩმიაძინი, 2001. გვ. 304. – დას. სომხ. ენაზე). [7] Арутюнова-Фиданян, В. А. Повествования о делах армянских. М., 2004. გვ. 183. [8] Գիրք Թղթոց, Երուսաղէմ, 1994, էջ 292-299 (ეპისტოლეთა წიგნი. იერუსალემი, 1994. გვ. 292-299 – ძვ. სომხ. ენაზე) [9] იქვე. გვ. 298-299. [10] იქვე. გვ. 299. [11] იქვე. გვ. 293-294. [12] იქვე. გვ. 299. [13] Գիրք Թղթոց, Երուսաղէմ, 1994, էջ 292 ( ეპისტოლეთა წიგნი. იერუსალემი, 1994. გვ. 292 – ძვ. სომხურ ენაზე). [14] იქვე. გვ. 295. [15] ანალოგი კურთხევანისა (ბერძ. Άρχιερατικόν),მართლმადიდებელ ეკლესიაში რომ გამოიყენება. [16]Մաշտոց ձեռնադրութեան կղերիկոսաց, սարկաւագաց և քահանայից, Վաղարշապատ, 1876, էջ 32 (ეკლესიის მსახურთა, დიაკონთა და ხუცესთა ხელდასხმის კურთხევანი. ვაღარშაპატი, 1876. გვ. 32 _ ძვ. სომხურ ენაზე). მსგავსი წესი აღსარებისა და ერესთა და ერესიარქთა ანათემატიზმებისა დიაკონად და ხუცესად ქიროტონიის დროს არ გვხვდება მართლმადიდებელი ეკლესიის `სამღვდელმთავრო ღვთისმსახურების კურთხევანში~. (იხ.: Чиновник архиерейского богослужения. Книга 1. М., 1982. გვ. 207-218). [17] Գիրք Թղթոց, Երուսաղէմ, 1994, էջ 626 (ეპისტოლეთა წიგნი. იერუსალემი, 1994. გვ. 626 – ძვ. სომხ. ენაზე). იხ. აგრეთვე: Արմատ Հաւատոյ, Երևան, 1998.Էջ 251 (სარწმუნოების ფესვი. ერევანი, 1998. გვ. 251 – ძვ. სომხ. ენაზე). [18] დაწყებული XI საუკუნიდან _ ოფიციალურად. [19] Գիրք Թղթոց, Երուսաղէմ, 1994, էջ 637 (ეპისტოლეთა წიგნი. იერუსალემი, 1994. გვ. 637 – ძვ. სომხ. ენაზე ). [20] Կանոնագիրք Հայոց, Բ, Երևան, 1971, էջ 254-255 (კანონთა სომხური წიგნი. ტ. 2.ერევანი, 1971. გვ. 254-255 –ძვ. სომხ. ენაზე). [21] იქვე. გვ. 255.