ვენისა და ავსტრიიის ეპისკოპოსის ილარიონის მოხსენება შვეიცარიაში გამართულ ეპისკოპოსთა საღვთისმეტყველო კონფერენციაზე

მართლმადიდებლური ტრადიციით პრიმატის თემა მჭიდროდ უკავშირდება საეკლესიო ავტორიტეტის თემას, რომელიც, თავის მხრივ, მართლმადიდებელი ღვთისმეტყველისთვის „კათლიკურობის“, ანუ „საყოველთაობის“ ცნებისგან განუყოფელია.

როგორც ცნობილია, ისტორიულ გარემოებათა გამო, მართლმადიდებლურ ეკლესიას არც ჰქონია და არც აქვს ერთიანი ადმინისტრაციული მართვის სტრუქტურა. „თანასწორთა შორის პირველად“ ადგილობრივი მართლამდიდებელი ეკლესიების წინამძღოლთა რიგში აღიარებულია კონსტანტინოპოლის პატრიარქი, რომელსაც ბიზანტიური ხანიდან მოყოლებული ჰქვია „მსოფლიო“ პატრიარქი, ოღონდ არც მოცემული ტიტული, არც პირველობის პატივი არ აძლევს კონსტანტინოპოლის პატრიარქს არანაირ იურიდიულ უფლებას თავისი საპატრიარქოს საზღვრებს გარეთ.

კონსტანტინოპოლის პატრიარქის პრიმატი ყალიბდებოდა თანდათანობით და მისი ჩამოყალიბების გადამწყვეტი ფაქტორები იყო ქალკედონიის კრება V საუკუნის შუახანებში და ეკლესიის განყოფა XI საუკუნეში. ქალკედონიის კრებამ თავისი 28 — ე კანონით განსაზღვრა, რომ კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსს უნდა დაეკავებინა მეორე ადგილი რომის ეპისკოპოსის შემდეგ. დასაბუთება ასეთი იყო: „ძველი რომის ტახტს მამებმა მიანიჭეს უპირატესობა, რადგან ეს იყო სამეფო ქალაქი. ამავე მოსაზრებიდან გამომდინარე 150 — მა ღვთისმოყვარე ეპისკოპოსმაც თანაბრი უპირატესობანი მიანიჭა ახალი რომის უწმინდეს გვირგვინს, რადგან სწორად განსაზღვრეს, რომ ქალაქს, რომელმაც მიიღო პატივი ყოფილიყო სატახტო ქალაქი და სინკლიტი და ჰქონდა ძველი რომის ფარდი უპირატესობა, საეკლესიო საქმებშიც ისევე განდიდებულიყო და ყოფილიყო მეორე მის შემდეგ“. ამგვარად, რომის ეპისკოპოსის პირველობა აღმოსავლელი მამების მიერ აღიქმებოდა არა როგორც იმ ფაქტიდან გამომფინარე, რომ ეს ეპისკოპოსი იყო პეტრე მოციქულის მემკვიდრე, არამედ რომის, როგორც იმპერიის დედაქალაქის მნიშვნელობაზე დაფუძნებული. ზუსტად ასე, კონსტანტინოპოლის უპირატესობა განპირობებული იყო არა მისი სიძველით (იერუსალიმის , ანტიოქიის და ალექსანდრიის ტახტი უფრო ძველი იყო), არც რაიმე საეკლესიო მოსაზრებით, არამედ მხოლოდ და მხოლოდ კოსტანტინოპოლის, როგორც „მეფისა და სინკლიტის“ პოლიტიკური მნიშვნელობით.

XI საუკუნეში დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ეკლესიების ერთობის დარღვევის შემდეგ მართლმადიდებლურ ეკლესიათა შორის პირველობის პატივი ავტომატურად ერგო კონსტანტინოპოლის პატრიარქს. ეს პატივი მას XV საუკუნის შემდეგაც დარჩა, როდესაც კონსტანტინოპოლმა დაკარგა „მეფისა და სინკლიტის ქალაქის“ სტატუსი და ბიზანტიის იმპერიამ არსებობა შეწყვიტა. ოტომანთა იმპერიის ზეობის ხანაში კონსტანტინოპოლის პატრიარქს მინიჭებული ჰქონდა ბერძენი ერის „ეთნარქის“ პრივილეგია და იმპერიის საზღვრებიში მცხოვრებ მართმადიდებლებს მეთაურობდა. მაგრამ იმპერიის საზღვრებს გარეთ მისი ძალაუფლება არ ვრცელდებოდა. XIX-XX საუკუნეებში იმპერიის ტერიტორიაზე აღმოცენებულ ნაციონალურ სახელმწიფოებში დაარსდა ახალი, ავტოკეფალური ეკლესიები, რომლებიც კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში არ შედიოდნენ.

დღეისათვის არსებობს 15 ადგილობრივი მართლმადიდებლური სრულიად დამოუკიდებელი ეკლესია, რომელნიც არაფრით ექვემდებარებიან კონსტანტინოპოლს. მმართველობის არსებული სტრუქტურა უამრავ უხერხულობას იწვევს. მათგან ერთ-ერთი უზენაესი მსაჯულის არარსებობაა იმ შემთხევაში, როდესაც ორ, ან რამოდენიმე ადგილობრივ ეკლესიას შორის წარმოიშობა კონფლიქტები საეკლეისო — პოლიტიკურ საკითხებზე. მართლმადიდებლურ ტრადიციაში არ არსებობს მეანიზმი, რომელი ცამგვარი უთანხმოების მოგვარებას უზრუნველყოფს. ამიტომ, ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში პრობლემა სხვადასხვაგვარად წყდება: ხან საერთაშორისო მართლამადიდებლური კრების მოწვევით, რომლის გადაწყვეტილებები კონსულტაციური ხასიათისაა და ვერ ავალდებულებს კონფლიქტში ჩაბმულ ამა თუ იმ ადგილობრივ ეკლესიას მის აღსრულებას; სხვა შემთხვევაში, დაპირისპირებული მხარეები ცდილობენ უთანხმოება მოაგვარონ ორმხრივი მოლაპარაკებების ან შუამავლის მეშვეობით.

მართლმადიდებლურ ეკლესიაში ერთიანი ადმინისტრაციული სისტემის არარსებობა სხვა უხერხულობებსაც ქმნის, რომელთაგან აღსანიშნავია შემდეგი: არ არსებობს მექანიზმი, რომელიც დაარეგულირებდა ე. წ. „დიასპორის“ მწყემსობის საკითხს. პრობლემის არსი იმაშია, რომ 1920 წლიდან მოყოლებული კონსტანტინოპოლის საპატრიარქო პრეტენზიას გამოთქვამს, თავისი ეკლესური იურისდიქცია გაავრცელოს არამართლმადიდებლური ტრადიციის მქონე ქვეყნებზეც, მაშინ, როცა სხვა ადგილობრივ ეკლესიებს ჰყავთ თავისი „დიასპორები“ ევროპასა და ამერიკაში და სულაც არ აპირებენ მათზე უარის თქმას. შედეგად ევროპის რიგ ქალაქებში რამდენიმე მართლმადიდებელი ეპისკოპოსია, რომლებიც თავიანთ ადგილობრივ სამწყსოს მწყემსავენ. დიასპორის მწყემსვის საკითხის გადაწყვეტა მხოლოდ საერთო მართლმადიდებლურ კრებას შეუძლია. ამგვარი კრების მოწყობისათვის მზადება ინტენსიურად მიმდინარეობდა ოცდაათი წლის განმავლობაში (1960 – 1990 — იან წლებში), მაგრამ დღეისათვის პროცესი ფაქტიურად შეჩერებულია ეკლესიათა შორის კრების სტატუსსა და დღის წესრიგზე შეუთანხმებლობის გამო.

ამგვარად, მსოფლიო მასშტაბით, მართლმადიდებლურ ეკლესიაში არ არსებობს რაიმე გარე მექანიზმი მისი შინაგანი ერთიანობის — „საყოველთაობის“ უზრუნველსაყოფად. არ არსებობს გარეშე ავტორიტეტი, — ადამიანი ან კოლეგიალური ორგანო, — რომელიც გარანტირებულად განაპირობებდა ეკლესიის ერთიანობას საეკლესიო-პოლიტიკურ საკითხებში. ეს, რა თქმა უნდა, არ ნიშნავს, რომ ერთობა მართლმადიდებლურ ეკლესიაში მხოლოდ თეორიულად არსებობს. პრაქტიკულად მართმადიდებლურ ეკლესიათა საერთაშორისო ერთობა გამოიხატება, ჯერ ერთი, ადგილობრივ ეკლესიებს შორის სრული ევქარისტიული კავშირით. მეორეც, მართლამდიდებლური ეკლესიები იღწვიან შეინარჩუნონ ერთობა რჯულის სწავლების საკითხში, რისთვისაც საჭიროების შემთხვევაში იმართება საერთო მართლმადიდებლური კრებები. მესამეც, წინამძღვრები და ეკლესიების ოფიციალური წარმომადგენლები დრო და დრო შეხვედრებს მართავენ მნიშვნელოვანი საკითხების განხილვისა ან ერთმანეთისათვის გზავნილების გადასაცემად. ამგვარად, საერთო მართლმადიდებლური კრების გარეშეც, მართლმადიდებლური ეკლესიები ერთობას, კათოლიკურ ხასიათს ინარჩუნებენ მათი ერთობის უზრუნველმყოფი ჩამოყალიბებული მექანიზმიების არარსებობის მიუხედავად.

მართლმადიდებლური ტრადიციით, ერთობის გაგება უფრო ორგანულად უკავშირდება ადგილობრივი ეკლესიის იდეას, ვიდრე მსოფლიო ეკლესიისას, როგორც ადგილობრივი ეკლესიების ერთობის ცნებას (ტერმინ „ადგილობრივ ეკლესიას“ ტერმინოლოგიური გაუგებრობის თავიდან აცილების მიზნით ვიყენებთ, რომელსაც ამ კონტექსტში სიტყვათშეთანხმება „საადგილმამულო ეკლესია“ ქმნის, რომელსაც თანამედროვე რეალობაში სხვა დატვირთვა გააჩნია და მასზე ქვემოთ შევჩერდებით). თავდაპირველად, ქრისტეს ეკლესია იყო მაცხოვრის მოწაფეთა — „ერთობა იერუსალიმში: სწორედ იგი გახლდათ ერთიანი, წმინდა, საყოველთაო და სამოციქულო ეკლესია, რომელიც სრულად მოიცავდა ეკლესიურობასა და კათოლიკურობას“. უკვე I საუკუნეში ქრისტიანული თემები გაჩნდა იერუსალიმის გარეთაც. ყოველი ადგილობრივი თემი მსოფლიო ეკლესის ნაწილად კი არ აღიქმებოდა, არამედ სრულყოფილი „კათოლიკურ “ ეკლესიად. ადგილობრივი, ანუ კონკრეტული ადგილის ეკლესიის კათოლიკურობის გარანტად მიიჩნეოდა ევქარისტიული ერთობა, რომლის არჩეული ეპისკოპოსი წინამძღვრობდა უფლის ხალხს.

სწორედ ამგვარი ეკლესიოლოგია არის დამახასიათებელი ადრეული საეკლესიო მამებისათვის, როგორიც იყო ეგნატე ანტიოქელი. თავის მიმართვებში ეგნატე დაუღალავად უსვამს ხაზს ეპისკოპოსის, როგორც ქრისტიანული თემის მეთაურის, პირველ როლს; ამტკიცებს, რომ „ეპისკოპოსს უნდა უყურებდნენ, როგორც თვით უფალს“ (ეფ. 6). ეკლესიაში ყველაფერი ეპისკოპოსის თანხმობით უნდა სრულდებოდეს: „ეკლესიასთან დაკავშირებით ნურავენ ნურაფერს გააკეთებს ეპისკოპოსის უკითხავად. ჭეშმარიტად მხოლოდ ის ევქარისტია უნდა იქნას მიჩნეული, რომელიც ეპისკოპოსის, ან მისი კურთხევით, სახვა პირის მიერ სრულდება. დაუშვებელია მის გარეშე ნათლობის ან სერობის ჩატარება: პირიქით, რასაც ეპისკოპოსი მოიწონებს, სათნოა უფლის თვალში“ (სმირნ. 8). და შემდეგ აგრძელებს: „ის, ვინც პატივს სცემს ეპისკოპოსს, სათნოა უფლის თვალში; ვინც ეპისკოპოსის კურთხევის გარეშე მოქმედებს, ეშმაკს ემსახურება“ (სმირნ. 9). ეგნატე მუდმივად უსვამს ხაზს, რომ აუცილებელია პრესვიტერებისა და დიაკვნების ერთობა თავიანთ ეპისკოპოსთან: „ეპოსკოპოსი უფლის მიერ წინამძღვრობს, პრესვიტერები განასახიერებინ მოციქულთა კრებას, ხოლო დიაკვნები ემსახურებიან იესო ქრისტეს“ (მაგნ. 6); „პრესვიტერები ეპისკოპოსთან თანხმობაში ისევე არიან, როგორც სიმები ციტრაზე“ (ეფ. 4). ეგნატეს სწავლებით, უფლის რჩეული ერი ვალდებულია „პატივი სცეს დიაკვნებს, ვითარცა იესო ქრისტეს მცნებებს, ხოლო ეპისკოპოსებს, ვითარცა იესო ქრისტეს, ძეს ღმრთისას, პრესვიტერებს კი — როგორც საღმრთო კრებულს, მოციქულთა დასს“ (ტრალ. 3). ამ ეკლესიოლოგიას ეგნატე შემდეგ კლასიკურ ფორმულამდე მიჰყავს: „სადაც იქნება ეპისკოპოსი, იქ უნდა იყოს ერიც, მსგავსად იმისა, რომ სადაც ქრისტე სუფევს, კათოლიკური ეკლესიაც იქ არის“ (სმირნ. 8).

ძველ მამათა სწავლებით, ეპისკოპოსის პირველობა განაპირობა იმ ფაქტმა, რომ მას ევქარისტიულ კრებულში ქრისტეს ადგილი უჭირავს. სწორედ ამგვარ გაგებიდან გამომდინარეობს ის ფაქტი, რომ ე. წ. მონარქიული ეპისკოპატი — ყოველ ქრისტიანულ ევქარისტიასა თუ ერთობაში ერთი ეპისკოპოსი — გახდა საყოველთაოდ მიღებული წესი ძველ ეკლესიაში (იხ. პროტოპრესვიტერი იოანე მეიენდორფი. რას წარმოადგენს მსოფლიო კრება? წიგნში: მართლმადიდებლობა თანამედროვე მსოფლიოში. კლინი, 2002. გვ. 98.). მიუხედავად იმისა, რომ ამა თუ იმ ადგილას ეკლესიის ადგილობრივი მეთაური — ეპისკოპოსია, ის ეკლესიას ერთპიროვნულად კი არ მართავს, არამედ პრესვიტერებსა და დიაკვნებთან ერთად. ეპისკოპოსს თავისთავად არ აქვს მინიჭებული განუსაზღვრელი უფლება ან ავტორიტეტი მხოლოდ წოდების გამო: იგი წარმოადგენს მრვდელმსახურს ადგილობრივი ეკლესიური ერთობის წიაღში, რომელმაც მიანდო მას ეს მსახურება. არაეკლესიურ საზოგადოებაში ეპისკოპოსის მსახურება კარგავს ძალასა და აზრს.

ადგილობრივი ეკლესიის ფარგლებში, ეპისკოპოსის პრიმატი უდავო და უცილობელ რეალობას წარმოადგენს. უძველესი ეკლესიის მამების, კერძოდ, კიპრიანე კართაგენელის საღვთისმეტყველო მემკვიდრეობაზე დაფუძნებული მართლმადიდებლური ტრადიციით; ასევ, უგვიანესი ბიზანტიელი ღვთისმეტყველების პოლემიკურ თხზულებათა მიხედვით, არა მხოლდო რომის, არამედ ყოველი ეპისკოპოსი წარმოადგენს პეტრე მოციქულის მემკვიდრეს. XIV საუკუნის დიდი ბიზანტიელი ღვთისმეტყველი (სხვათა შორის, იგი სიცოცხლის ბოლოს კათლიკური ეკლესიის წიაღში გადავიდა) ვარლაამ კალაბრიელი, წერს: „ყოველი მართლმადიდებელი ეპისკოპოსი ქრისიტეს ქორეპისკოპოსს და მოციქულთა მემკვიდრეს წარმოადგენს; ასე რომ, ყველა ეპისკოპოსი რომ გადაუდგეს ჭეშმარიტ რწმენას და მხოლოდ იგი დარჩეს მართებული დოგმატების მცველად, მასში გადარჩება ღვთისმიერი პეტრეს რწმენა“ და აგრძელებს: „პეტრეს მიერ დანიშნული ეპისკოპოსები რა მხოლოდ პეტრეს მემკვიდრენი არიან, არამედ სხვა მოციქულებისაც; ზუსტად ასევე, ეპისკოპოსები, ხელდასხმულნი სხვათა მიერ, წარმოადგენენ პეტრეს მემკვიდრეებს“.

ამ თვალსაზრისის მიხედვით, აღქმა, რომელიც პეტრეს მიეცა, ვრცელდება არა მარტო რომის ეკლესიაზე, არამედ ყველა ადგილობრივ ეკლესიაზე, რომელსაც ეპისკოპოსი მართავდა: „თქვენ ყველანაირად ცდილობთ, მხოლოდ რომის მოძღვრად გადააქციოთ პეტრე, — წერს უცნობი ბიზანტიელი ავტორი ანტილათინურ ტრაქტატში, — იმ დროს, როცა უფლის მიერ პეტრესთვის მიცემულ აღქთმას წმინდა მამები განმარტავენ, როგორც კათოლიკური აზრის მქონეს, რომელიც მიმართული იყო ყველა მორწმუნისადმი. თქვენ ცდილობთ მას მისცეთ ვიწრო და მცდარი განმარტება, როცა მას მხოლოდ რომს მიაკუთვნებთ. მაშინ სრულიად გაუგებარია, როგორ ხდება, რომ აღთქმის მიხედვით, რომ არა მხოლოდ რომს, არამედ ყველას ჰყავს მაცხოვარი და როგორ არის ყველა ეკლესია დაფუძნებული ქვაზე, ანუ პეტრეს აღმსარებლობაზე“.

რა მიმართებაშია ადგილობრივი ეკლესიის კათოლიკურობა მსოფლიო მასშტაბით ეკლესიის კათოლიკურობასთან? დეკანოზი იოანე მეიენდორფი ამგვარად განსაზღვრავს მათ ურთიერთმიმართებას: „ადგილობრივი (ავტორთან — საადგილმამულო) ეკლესიის იდეა ეპისკოპოსის წინამძღვრობით, რომელსაც ჩვეულებრივ ირჩევს მთელი ეკლესია, მაგრამ ამასთანავე იგი აღიჭურევება სამოციქულო და ქარიზმატული ფუნქციით, როგორც პეტრეს მემკვიდრე, არის ეკლესიურობის დოქტრინული საფუძველი, როგორც ეს პრაქტიკაში შემოვიდა III საუკუნიდან. ევქარისტიული ეკლესიოლოგია გულისმხობს, რომ ყოველი ადგილობრივი ეკლესია, თუმცა მინიჭებული აქვს სრული კათოლიკობა, ყოველთვვის იმყოფება ერთობაში ყველა სხვა ეკლესიასთან, რომელნიც იგივე კათოლიკურობის თანაზიარნი არიან. ეპისკოპოსებს ამ ერთობაზე არა მარტო მორალური პასუხისმგებლობა ეკისრებათ: ისინი ერთიან საეპისკოპოსო მსახურებაში მონაწილეობენ: თითოეული ეპისკოპოსი თავის მსახურებას ატარებს სხვა ეპისკოპოსითან ერთად, რადგან ეს მსახურება ერთია ყველასათვის და ეკლესიაც ერთია“ (დეკანოზი იოანე მეიენდორფი. რა არის მსოფლიო კრება? წიგნსი: მართლმადიდებლობა თანამედროვე მსოფლოში. გვ. 100 – 101). როგორც განმანათლებელი კიპრიანე კართაგენელი ბრძანებს, „საეპისკოპოსო ერთია და ყოველი ეპისკოპოსი მასში სრულად მონაწილეობს“.

ყოველივე ზემოთქმული „ადგილობრივ ეკლესიაზე“ განეკუთვნება იმ საეკლესიო ერთეულს, რომელსაც თანამედროვე ენაზე ვუწოდებთ „ეპარქიას“, ანუ ცალკეულ რეგიონს (ქვეყნის, ტერიტორიის) ერთი ეპისკოპოსის მეთაურობით. თანამედროვე მართლმადიდებლურ ლექსიკაში ცნება „საადგილმამულო ეკლესია“ განეკუთვნება უფრო მსხვილ საეკლესიო წარმონაქმნებს — ეპარქიათა ჯგუფებს, რომლებიც გაერთიანებულნი არიან საპატრიარქოებში, მიტროპოლიებში, ან საარქიეპისკოპოებში. ამ დონეზე პრიმატის პრინციპი ადგილს უთმობს მართვის კოლეგიალურ ფორმებს. პრაქტიკაში ეს ნიშნავს, რომ საადგილმამულო ეკლესიის წინამძღვარი არის „თანასწორთა შორის პირველი“ თავისი ეკლესიის ეპისკოპოსთა შორის. ის არ ერევა ეპარქიის საშიანო საქმეებში და არ ფლობს მათზე პირდაპირ იურისდიქციას, თუმცა მას ენიჭება ესა თუ ის მაკორდინირებელი ფუნქცია იმ საკითხებთან დაკავშირებით, რომლებიც ცალკეული ეპარქიის მრვდელმთავრის კომპეტენციას სცილდება.

სხვადასხვა საადგილმამულო ეკლესიაში მღვდელმთარვის უფელბა-მოვალეობანი სხვადასხვაგვარად განისაზღვრება, მაგრამ არც ერთ საადგილმამულო ეკლესიაში წინამძღვარს არ ენიჭება უმაღლესი ხელისუფლება: ყველგან უმაღლესი ძალაუფლება აქვს საეკლესიო კრებას. ასე, მაგალითად, რუსულ მართლამადიდებლურ ეკლესიაში უზენაესი დოგმატური ძალაუფლება მინიჭებული აქვს ადგილობრივ საეკლესიო კრებას, რომელშიც, მღვდელმთავრების გარდა მონაწილეობს სამღვდელოება, ბერ-მონაზვნობა და მრევლი, იერეარქიული მართვის უზენაეს ფორმას კი წარმოადგენს სამღვდელმთავრო კრება. რაც შეეხება მოსკოვისა და სურლიად რუსეთი პატრიარქს, ის ეკლესიას მართავს წმინდა სინოდთან ერთად საეკლესიო კრებების შუალედებში და მისი სახელი მოიხსენიება ყველა ეპარქიაში მმართველი მღვდელმთავრის სახელის წინ. ელადის მართლმადიდებელ ეკლესიაში არ არსებობს ადგილობრივი კრება ერისკაცთა მონაწილეობით; უზენაესი ძალაუფლება განეკუთვნება სამღვდელმთავრო სინოდს, რომლის თავმჯდომარეც არის ათენისა და სრულიად ელადის არქიეპისკოპოსი; თუმცა ტაძრებში ღვთისმსახურებისას მოიხსენიება სინოდი და არა არქიეპისკოპოსი.

ადგილობრივი ეკლესიების გაერთიანება უფრო მსხვილ საეკლესიო ერთეულებად სათავეს იღებს III-IV საუკუნეებიდან და გამყარებულია მართლმადიდებლური ეკლესიის კანონიკური წესდებით. 34 -ე სამოციქულო კანონი ამბობს: „ყველა ხალხის ეპისკოპოსს ევალება იცოდეს მათ შორის პირველი და სცნოს იგი როგორც მეთაური და არაფერი მოიმოქმედოს ისეთი, რაც მის უფლებებს აღემატება. ყველამ იმოქმედოს თავის ეპარქიასა და მის კუთვნილ ადგილებში. მაგრამ არც პირველმა მოიმოქმედოს რაიმე სხვებთან თათბირის გარეშე”. I მსოფლიო კრების მე — 4 კანონი ავალდებულებს, რომ ეპისკოპოსის ხელდასხმა მოხდეს ოლქის ყველა, ან სულ მცირე სამი ეპისკოპოსის მიერ. ხელდასხმის დამტკიცება კი მიტროპოლიტის მიერ უნდა მოხდეს.

ამგვარად, უკვე IV საუკუნისთვის ყალიბდება ისეთი სისტემა, რომელშიც ყოველი ეპისკოპოსი ფლობს იერარქიული ძალაუფლების სისავსეს თავისი საეკლესიო ოლქის (ეპარქიის) ფარგლებში, მაგრამ ყველაფერში, რაც მის კომპეტენციას აღემატება უნდა შეაჯეროს სხვა ეპისკოპოსებთან, მათგან პირველის — მიტროპოლიტის მეშევობით. ხელდასხმას იგი იღებს ეპისკოპოსთა კრებისგან. მიტროპოლიტი, სხვა ეპისკოპოსების მსგავსად, მართავს თავის ეპარქიას და მხოლოდ იქ ფლობს საეპისკოპოსო ძაუფლების სისავსეს; ამავე დროს ის მეთაურობს ეპარქიის ეპისკოპოსებს შორის ყველაფერში, რაც მათი საეკლესიო ძალაუფლების ფარგლებს სცდება. მიტროპოლიტს არ აქვს უფლება ჩაერიოს ეპარქიების საშინაო საქმეებში, მაგრამ უზრუნველყოფს ეპარქიათა ერთობას და წყვეტს რთულ საკითხებს. თუმცა მათი გადაწყვეტა მის მიერ ერთპიროვნულად კი არ ხდება, არამედ სხვა ეპისკოპოსებთან თანხმობაში. ზუსტად ასე ხორციელდება პრაქტიკაში ერთობის პრინციპი მიტროპოლიის ფარგლებში.

I მსოფლიო საეკლესიო კრების ეპოქაში არსებობდა მიტროპოლიის უფლებებით აღჭურვილი რამოდენიმე საეკლესიო ოლქი. კერძოდ, კრების მე-6 კანონი რომის ეპისკოპოსებთან ერთად ახსენებს ალექსანდრიისა და ანტიოქიის ეპისკოოსებს, რომლებსაც რომის ეპისკოპოსთან ერთად მინიჭებული აქვთ უფლებამოსილება მართონ თავიანთი ოლქების ეპისკოპოსები, ხოლო მე-7 კანონი ასეთივე უფლებას ანიჭებს იერუსალიმის ეპისკოპოსს (ამავე პერიოდში სხვ მიტროპოლიებიც არსებობდა, მაგალითად, ეფესოს, კესარიის, კაპადოკიის, ირაკლიის მილანის და კართაგენის, თუმცა შემდგომში მათი მნიშვნელობა თანდათანობით მცირდება). აღმოსავლეთის იმპერიის დედაქალაქად კონსტანტინოპოლის აღიარების შემდეგ მიტროპოლიტის ღირსება მიენიჭა კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსს. ამასთან, როგორც ზემოთ ვახსენეთ, მე — 4 მსოფლიო კრებაზე მას, რომის ეპისკოპოსის შემდეგ, მეორე ადგილი ეკავა. I ათასწლეულის ბოლოს ბიზანტიურ ღვთისმეტყველებაში ფართო განვითარება ჰპოვა „პენტარქიის“ იდეამ, რომლის მიხედვითაც, მსოფლიო ეკლესიას ხუთი პატრიარქი მეთაურობს — რომის, კონსტანტინოპოის, ალექსანდრიის, ანტიოქიისა და იერუსალიმის. სწორედ ამ და შემდგომში აღმოცენებულ ეკლესიებს, მართლმადიდებლური ტრადიციით ეწოდებათ „საადგილმამულო, ანუ ავტოკეფალური ეკლესიები“.

ცნობილია, რომ უკვე მსოფლიო კრებების ეპოქაში გამოიკვეთა უთანხმოება აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ეკლესიებს შორის რომის ეპისკოპოსის პირველობის გაგებაში. დასავლეთში გაძლიერდა ტენდენცია, რომელმაც თანდათან დაამკვიდრა რომის ეპისკოპოსის აღქმა, როგორც მსოფლიო ეკლესიის უზენაესი მღვდელმთავრისა, რომელიც უფელბამოსილია დაამტკიცოს კრებათა გადაწყვეტილებები. აღმოსავლეთში, რომის პაპს მიიჩნევდნენ რომის ადგილობრივი ეკლესიის ეპისკოპოსად და „პირველად თანასწორთა შორის“. ამასთან თვლიდნენ, რომ არანაირი საჭიროება არ მოითხვოდა, რომ მსოფლიო კრებების გადაწყვეტილებანი მას დაემტკიცებინა. ამ თემას უამრავი გამოკვლევა მიეძღვნა, ამდენად, მასზე დაწვრილმანებით არ შევჩერდებით. მიუხედავად ამისა, აუცილებელია შემოვსაზღვროთ ის პირობები, რა ფარგლებშიც შესაძლებელი გახდებოდა რომის ეპსკოპოსის პრიმატის აღიარება მართლმადიდებელი ეკლესიის მიერ იმ შემთხვევაში, თუკი აღმოსავლეთის და დასავლეთის ქრისტიანები ერთ აეკლესიის წიაღში გაერთიანდებოდნენ.

პირველ ყოვლისა, რომის ეპისკოპოსის პრიმატის აღიარება უნდა იყოს განპირობებული სარწმუნოების ერთიანობის აღდგენით, ძველი განუყოფელი ეკლესიის დოგმატური გადმოცემი ერთიანობით. „ნუ შევეწინააღმდეგებით ლათინებს, — წერდა XV საუკუნეში წმ. სვიმეონ სოლუნელი, — როდესაც ისინი ამბობენ, რომ რომის ეპისკოპოსი პირველია. ეს პირველობა ეკლესიას არ დააზარალებს. მთავარია, მათ დაამტკიცონ, რომ პეტრესა და მისი მემკვიდრეების რწმენის ერთგულნი არიან. ამ შემთხვევაში, დაე მას მიენიჭოს პეტრეს პრივილეგიები, იყოს პირველი, მეთაურობდეს ყველას, მეთაურობდეს ყველას და ეწოდოს უზენაესი მღვდელმთავარი. მტკიცედ დადგეს მართლმადიდებლობაზე, ვითარცა სილვესტრი, ლევი, ლივერი, მარტინი და გრიგოლი და მაშინ ჩვენც ვუწოდებთ მას მოციქულთა სწორს და პირველს მღვდელმთავართა შორის. მაშინ დავემორჩილებით მას, არა მხოლოდ როგორც პეტრეს, არამედ როგორც მაცხოვარს“. ამდენად, გზა ერთობის აღდგენისაკენ კათოლიკე და მართლმადიდებელი ღვთისმეტყველების ორმხრივ დიალოგზე გადის. ამ დიალოგის მსვლელობაში კათოლიკებმა, — მართლმადიდებლების აზრით, — უნდა დაამტკიცონ, რომ მათი რწმენა ძველი, განუყოფელი ეკლესიის რწმენაა.

ეკლესიათა ერთობის აღდენის შემთხვევაში მართლმადიდებელ ეკლესიებზე რომის ეპისკოპოსის იურისდიქციის საკითხი ასევე მართლმადიდებლურ-კათოლიკრი დიალოგის ფარგლებში უნდა გადაწყდეს. უპასუხისმგებლო იქნებოდა დღეს ამ დიალოგის საბოლოო შედეგზე საუბარი. სვიმეონ სოლუნელის ზემოთ მოყვანილი სიტყვები თითქოს ადასტურებს მართლმადიდებელთა მზადყოფნას, ეკლესიათა გაერთიანების შემთხვევაში „დაექვემდებარონ“ რომის ეპისკოპოსს. თუმცაღა, უფრო სავარუდოა, რომ მართმადიდებელი პატრიარქები აღარებენ მხოლოდ „ღირსების პირველობას“ და რომის ეპისკოპოსის იურისდიქციის პრიმატს. სავარაუდოდ, მართლმადიდებლები არ იქნებოდნენ იმის წინაარმდეგნი, რომ რომის ეპისკოპოსი, როგორც ძველ დროს, სარგებლობდეს „თანასწორთა შორის პირველის“ პრივილეგიებით და შეიძლება, ჰქონოდა კიდეც გარკვეული მაკორდინირებელი ფუნქციები მსოფლიო ეკლესიის ფარგლებში. მაგრამ საეჭვოა, ისინი წავიდნენ პაპის მსოფლიო ქრისტიანობის მეთაურად აღიარებაზე, რაც მრავალსაუკუნოვან საღვთისმეტყველო ტრადიციას დაუპირისპირდებოდა.

მართლმადიდებლური ცნობიერებისათვის კატეგორიულად მიუღებელია დოგმატი სარწმუნოებრივი მოძღვრების საკითხებში პაპის „უცოდველობის“ (ან „შეუცდომლობის“, infallibilitas) შესახებ, როდესაც ის საუბრობს ex cathedra (კათედრიდან). ვატიკანის I კრების ეს დოგმატი, მართლმადიდებელთა აზრით, რომის პაპს აყენებს ეკლესიაზე მაღლა, რადგან განსაზღვრავს, რომ პაპის დადგენილებები ცვლილებებს არ ექვემდებარება „მათი ძალის გამო, მიუხედავად იმისა, შეიწყნარებს თუ არა მათ ეკლესია“. მართლმადიდებელ ეკლესიაში არც ერთ ეპისკოპოსს, საადგილმამულო ეკლესიათა მღვდელმთავრების ჩათვლით არ გააჩნიათ შეუცდომლობის ძალა „ეკლესიის შეწნყარების მიუხედავად“: სწორედ ეკლესიის მიერ შეწყნარება არის ჭეშმარიტების გარანტი და ეკლესიურობის მთავარი ინსტრუმენტი.

საბოლოოდ, უნდა ითქვას, რომ საკითხი პრიმატის შესახებ მსოფლიო ეკლესიის ფარგლებში მართლმადიდებლური სამყაროს შიგნითაც არ არის გადაწყვეტილი, რაც საგრძნობლად აფერხებს პროგრესს ამ თემის განხილვაში მართლმადიდებლებსა და კათოლიკებს შრის. ყველა მართლმადიდებელი თანხმდება იმაზე, რომ მართლმადიდებელ ეკლესიას მსოფლიო მასშტაბით არ ჰყავს ერთი წინამძღვარი, ერთი უმაღლესი მღვდელმთავარი. ამის მიუხედავად, მართლმადიდებლებს განსხვავებული აზრი აქვთ კონსტანტინოპლის პატრიარქის როლისა და პრიმატის თაობაზე. მართლმადიდებელთა შორის პრიმატის თემის სერიოზული და საპასუხისმგებლო განხილვა წინ უნდა უძღვოდეს ამ საკითხზე მართლმადიდებელთა და კათოლიკეთა შორის საღვთისმეტყველო დიალოგს. წინააღმდეგ შემთხვევაში მართლმადიდებლები ვერ შეძლებენ ამ საკითხზე ერთიანი აზრი გამოხატვას, რაც დიალოგს აუცილებლად ჩიხში შეიყვანს.

თუკი შევაჯამებთ მართლმადიდებლურ ეკლესიაში პრიმატისა და ეკლესიურობის შესახებ გამოთქმულ მოსაზრებებს, შესასძლებელია, ვამტკიცოთ, რომ მართლმადიდებლურ ტრადიციაში პრიმატის პრინციპი უფრო მეტი სისავსით არის გამოხატული ცალკეული ეპარქიების დონეზე, სადაც უზენაესი ხელისუფლება ეპისკოპოსს ეკუთვნის. იგი კლირთან და მრევლთან ერთად მართავს ეპარქიას. ეკლესიურობის პრინციპი კი პირიქით, განსაკუთრებული სისავსით გამოიხატება ადგილობრივი ეკლესიის დონეზე, რომელსაც მართავს მღვდელმთავართა სინოდი ერთობლივად არჩეული წინამძღვრით. საერთო მართლმადიდებლურ დონეზე პრიმატის პრინციპი ბოლომდე საერთოდ არ არის განმარტული, ხოლო ეკლესიურობის პრინციპი არსებობს მისი ცხოვრებაში გატარებისთვის აუცილებელი ყოველგვარი სტაბილური მექანიზმის გარეშე. ამგვარი დეცენტრალიზებური სტრუქტურის შემხედვარე მავანი კათოლიკე სასწაულად ჩათვლიდა, რომ მართლმადიდებელი ეკლესია ამდენი ხნის განმავლობაში ინარჩუნებს „სულის ერთობას მშვიდობის საკვრელით“ (ეფ. 4:3) და არ დაიშალა ცალკეულ, ერთმანეთისგან გათიშულ, მრავალ საეკლესიო წარმონაქმნად.

რამდენადაც ჩვენ შეგვიძლია განვსაჯოთ, რომაულ-კათოლიკურ ეკლესიაში, პირიქით, უპირატესობის პრინციპი განსაკუთრებული სისრულით გამოიხატება რომის ეპისკოპოსის მსახურებაში, რომლის იურისდიქცია ამ ეკლესიის ყველა განყოფილებაზე თანაბრად ვრცელდება: სხვა ეპისკოპოსების კანონიკური ძალაუფლება გამომდინარეობს პეტრეს მემკვიდრე, რომის მღვდელმთავრის ძალაუფლებიდან. თუკი მართლმადიდებლური ტრადიციით ხელისუფლების მთავარ ორგანოს წარმოადგენს კრება, რომელსაც ემორჩილება უკლებლივ ყველა ეპისკოპოსი, ხოლო შეუმცდარობა ეკლესიურ სისრულეს ეთვისება, კათოლიკურ ტრადიციაში, პაპი ყოველგვარ კრებაზე მაღლა დგას. მხოლოდ მას ახასიათებს შეუმცდარობის თვისება საეკლესიო კრებებისგან, შეიძლება ითქვას, ეკლესიისგან დამოუკიდებლად. მრავალ მართლმადიდებელს პარადოქსულად და აუხსნელად ეჩვენება ის ფაქტი, რომ მიუხედავად ერთი პიროვნების ხელში ძალაუფლების სრული ცენტრალიზაციისა, კათოლიკურ ეკლესიაში მაინც ეწყობა ეპისკოპოსთა საეკლესიო კრებები.

რამდენად თავსებადია ზემოთმოყვანილი ორი საეკლესიო მოდელი, ამის ჩვენება მხოლოლ სრულფასოვან დიალოგს შეუძლია; დიალოგს უპირატესობის საკითხის გარშემო კათოლიკურსა და მართლმადიდებლურ ეკლესიებს შორის. თუმცაღა, ამგვარი დიალოგი მოითხოვს ძირფესვიან მომზადებას და სერიოზულ საღვთისმეტყველო ძალისხმევას როგორც კათოლიკეთა, ისე მართლმადიდებელთა მხრიდან. მსურს გამოვხატო იმედი, რომ ამგვარ ძალისხმევას ექნება ადგილი და დიალოგი შედგება.