(მართლაც რომ ნამდვილი ამბავი)

ეძღვნება საქართველოში ვითომ ფანატიზმისა და ვითომ ობსკურანტიზმის ფსევდოკრიტიკის აღსასრულს

წმ. ნინოს სახელობის მართლმადიდებლური ქრისტიანული აპოლოგეტიკურ-მისიონერული ცენტრი

ამას წინათ ინტერნეტ სივრცეში გამოჩნდა უცნაური სათაურის მქონე სტატია (1) ოთარ ჯირკვალიშვილის ავტორობით, რომელიც სარწმუნოებით ეგრეთ წოდებული „იეჰოვას მოწმეა“ (შემდეგში — ავტორი). ავტორი განმსჭვალულია ისტორიულ არიანელებისადმი მოშურნეობით (რომლებიც მამისა და ძის ბუნებრივ (ღვთაებრივ) თანაარსობას უარყოფდნენ დღევანდელი „იეჰოვას მოწმეების“ (შემდეგში — მოწმეები) მსგავსად), ასევე, ფარულად დასტირის არიანელებს (რომლებიც მოწმეების ისტორიული წინამორბედები არიან) და მართლმადიდებელი ეკლესიის წმინდა მამებს — წმ. კაპადოკიელებს და წმ. ათანასის, რომლებიც მართლმადიდებელი სარწმუნოების სიწმინდისათვის იბრძოდნენ არიანელების წინააღმდეგ: ეს ავტორი მათ მასხრად იგდებს, ცინიკურად იხსენებს და არაადექვატურად აკრიტიკებს. ეს ყოველივე არც სასარგებლო და არც საპატიოა მისთვის, არც დიდების მომტანი; ამით ავტორი ადასტურებს იმას, რომ ის არც ქრისტიანია სახარებისეული სწავლების თანახმად (მათ. 22, 37-40), არც მისი რწმენის თანახმად; დღევანდელი „არიანელები“, ანუ ნეო-არიანელები, „მოწმეები“ ძველი არიანელების მსგავსად, წმ. ათანასე დიდს თანახმად, არ არიან ქრისტიანები (არიანელების წინააღმდეგ, სიტყვა 1, 4). ამიტომ, შემთხვევითი როდია, რომ ავტორი IV საუკუნის მამების წინააღმდეგ ასე გესლიანად ამხედრდა; ის ამაღლებს IV საუკუნის არიანელ მოღვაწეებს, საუკუნისა, როდესაც მართლმადიდებლობამ არიანელობაზე, ჭეშმარიტებამ სიცრუეზე, სინათლებ სიბნელეზე იმარჯვა; როდესაც ჭეშმარიტმა საღვთისმეტყველო განმანათლებლობამ არიანელების ცრუ ფილოსოფიის უკუნეთზე იმარჯვა.

ავღნიშნავთ, რომ ავტორის სტატია მხოლოდ და მხოლოდ მის პირად აზრს და აღნიშნული ეპოქის (IV ს.) მისეულ ხედვას გადმოსცემს. სამწუხაროდ, ავტორის სტატიაში არც ერთ დოგმატურ თუ საღვთისმეტყველო წყაროზე ადეკვატური მითითებები არ გვინახავს, რომლებიც ავტორის აზრს დაასაბუთებდნენ. აღნიშნული მითითებების გარეშე კი ავტორის სტატია ყვითელ პრესას განეკუთვნება და ამასთან, მხატვრულად ძალიან მდარედ არის გაფორმებული. ნებისმიერი მხატვრული რომანი ან უბრალოდ მხატვრული ნაწარმოები, რომელიც ისტორიულ მოვლენებს ეფუძნება, ისტორიას დაწვრილებით უნდა შეესაბამებოდეს — ამაშია, ზუსტად, მხატვრულ-ისტორიული გაფორმების მთელი ფასეულობა და სილამაზე. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ასეთი ნაწარმოები ისტორიული ჟანრიდან ფანტასტიკის ჟანრში გადადის. ჩვენ სხვა გზით წავალთ: მოვახდენთ ისტორიული ფაქტების ობიექტივიზაციას IV ს. საეკლესიო ისტორიისა და დოგმატური ნაშრომების საფუძველზე; ვუჩვენებთ ავტორს, თუ როგორ უნდა მიეწოდებოდეს საზოგადოებას ეკლესიის მიერ არიანელობის დაძლევის ისტორია, მორწმუნეთა გრძნობებთან თამაშისა და საზოგადოების ფარად მიმჩნევის გარეშე, როგორც ამას ავტორი აკეთებს.

თავი დავანებოთ სტატიის მდარე მხატვრულ გაფორმებასა და იაფფასიან ქვეტექსტს და პირდაპირ საღვთისმერყველო და ისტორიულ სიბრტყეში გადავიდეთ. უნდა აღვნიშნოთ, რომ არიანელობა ეკლესიისათვის „გუშინდელი დღეა“, ისტორიას ჩაბარებული გავლილი ეტაპია, რომელიც ეკლესიამ მოინელა და თავისი სხეულიდან განდევნა, უფრო ზუტად — არიანელობამ თავად განდევნა თავისი თავი ეკლესიიდან, ქრისტეს სხეულის გარეთ დადგა; ჩვენ კიდე ვიცით, რომ რადგან ქრისტეს სხეული ერთია, ეკლესიაც ერთია (კოლ. 1, 24; 1 კორ. 12, 12-13, 20, 27-28). რამდენადაც ავტორის სტატია არც აზრის სიღრმით, არც არგუმენტაციით, არც რაიმე საღვთისმეტყველო თუ ისტორიული ანალიზით არ გამოირჩევა, ჩვენ მხოლოდ მის განსაკუთრებით „საინტერესო“ და „მხატვრულად“ გაფორმებულ ფრაგმენტებს მოვიყვანთ და თითოეულ ასეთ ფრაგმენტს ჩვენს მოკლე კომენტარებს დავუთმობთ, რომ მკითხველს ვუჩვენოთ და დავუსაბუთოთ, რამდენად ამახინჯებს ავტორი წმ. მამათა ისტორიას, რამდენად გაუკუღმართებულად ხედავს ის ამ ისტორიას. რათქმაუნდა, ავტორი თავს „გაიმართლებს“ და იტყვის, რომ ეს არ არის ისტორიული ნაწარმოები, არამედ მხატვრულია და რომ მას სხვა მიზნები აქვს, მაგრამ ზუსტადაც ამიტომ ეხება ჩვენი მიმოხილვა მისი „შედევრის“ ისტორიულ-საღვთისმეტყველო საფუძველს; მას სრულიად გასაგები ქვეტექსტი ახლავს — ავტორს ამ ქვეტექსტით სურდა მკითხველისთვის თავისი მახინჯი და ცრუ აზრები და მხატვრული ფანტაზიები მიეწოდებინა. ჩვენი სიხისტე ერთადერთი შესაძლო რეაქციაა, რადგან ეკლესიის წმ. მამათა ცხოვრების ისტორიული მოვლენების დამახინჯებას ვხედავთ. თუკი ისტორიას მხატვრული გაფორმებით წერ (რისი წინააღმდეგიც ჩვენ არ ვართ), ეს ღირსეულად, რეალურად და ამა თუ იმ წმ. მამის ცხოვრების ისტორიის შესაბამისად უნდა გააკეთო, მაგრამ ავტორს ამის უნარი არ გააჩნია.

ავტორის პირველივე წინადადებებში ისტორიულ ფაქტებთან შეუსაბამობას ვხედავთ:

„ა. წ. აღ. 380 წელი იდგა. ბიზანტიის ძლევამოსილი იმპერატორი თეოდოსი ჯარისკაცებთან და მის მიერვე აღზევებულ ნაზიანზელ

მოძღვართან ერთად, კონსტანტინოპოლის მოციქულთა სახელობის საკათედრო ტაძარში მიემართებოდა, რათა მას დაჰპატრონებოდა, თუმცა ისიც კარგად უწყოდა, რომ ტაძარს პატრონი ჰყავდა, — ღირსეული ეპისკოპოსი დემოფილე…“

მართლაც, წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველმა კარგად იცოდა, რომ საკათედრო ტაძარი მართლმადიდებლებს ეკუთვნოდა, რომლებსაც ერეტიკოსმა არიანელებმა ის ძალით წაართვეს რამოდენიმე ათწლეულის წინ. ამ შემთხვევაში, იმპერატორი თეოდოსი, ტაძრის მართლმადიდებლებისათვის (წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველის სახით (2) გადაცემით,  ისტორიულ და საეკლესიო—ადმინისტრაციულ სამართლიანობას აღადგენდა. ავტორი, როდესაც დემოფილეს — საკათედრო ტაძრის უკანონო მფლობელს ასახელებს — არაფერს ამბობს იმაზე, რომ ის 1) არიანელი იყო, 2) ეს ტაძარი არიანელებს რამოდენიმე ათწლეულის მანძილზე უკანონოდ ეპყროთ და 3) რომ საეკლესიო ისტორიამ დემოფილეს როგორც უღირსს ახსენებს, ჩვენი ავოტირსთვის კი ის „ღირსეული ეპისკოპოსია“. უნდა ითქვას, რომ დემოფილეს ქიროტონიამ კონსტანტინოპოლში საზოგადოებრივი აზრის გაყოფა გამოიწვია. არიანელი ისტორიკოსი ფილოსტორგე საინტერესო ფაქტს აღნიშნავს, რომ საეპისკოპოსი კათედრაზე დემოფილეს აყვანის დროს, ხელდამსხმელი ეპისკოპოსის ტრადიციულ კითხვაზე — άξιος (ბერძ.), ანუ ღირსია? — შეკრებილი ხალხიდან მრავალმა άξιος („ღირსია“) ნაცვლად ἀνάξιος („უღირსია“) დაიძახა (ფილოსტორგე, საეკლესიო ისტორია. IX, 10). ფილოსტორგე გვიამბობს, რომ დემოფილეს ყველაფერში შფოთი და უწესრიგობა შეჰქონდა, განსაკუთრებით საეკლესიო სწავლებაში. მაგალითად, კონსტანტინოპოლში, ერთ-ერთ თავის ქადაგებაში ის ძის ადამიანურ სხეულზე საუბრობდა, რომელიც შეერია რა ღვთაებას, მასში გაიხსნა, ზღვაში ჩასხმული რძის მსგავსად (ფილოსტორგე, საეკლესიო ისტორია. IX, 14). საინტერესო ის არის, რომ ორი ბუნების შეერთების ლოგოსის ჰიპოსტასში ასეთმა აღიარებამ – სუფთა მონოფიზიტური ხედვაა, მონოფიზიტობა კი ეკლესიაში ოფიციალურად V საუკუნეში გაჩნდა. როგორც ჩანს,  ავტორს თავისებური ეკლესიის ისტორია აქვს (რაც მისი ფანტაზიის დონის გათვალისწინებით არც არის გასაკვირი), მიუხედავად იმისა, რომ არიანელი ისტორიკოსიც კი დემოფილესადმი ხალხის სულ სხვა განწყობაზე მოგვითხრობს. ეტყობა, ჩვენი ავტორი დემოფილეს მონოფიზიტურ და არიანულ „ღირსებას“ იზიარებს და ისღა დაგვრჩენია, მის თავში არსებული ქრისტოლოგიური მიქსი და საღვთისმეტყველო საკითხებში უპრინციპობა მივულოცოთ; არადა, ქრისტე (და ქრისტიანობა) სარწმუნოებისა და ზნეობის საკითხებში პრინციპულია.

„თეოდოსის თანმხლები მოძღვარი, მომავალში კარგად ცნობილი გრიგოლი ღმრთისმეტყველია, რომელსაც იმ დროს ჯერ კიდევ ვერ გაერკვია, რეალურად ნაზიანზის ეპისკოპოსი იყო თუ სასიმასი, რომელზეც მისმა მეგობარმა, ბასილი დიდმა დააყენა. ახსოვს გრიგოლს, როგორ გამწარდა მაშინ; რამდენიმე თვე აღარც კი ელაპარაკებოდა ბასილს, რადგან მიუხვდა, რომ კარგად გათვლილი პოლიტიკური მიზნებისთვის გამოიყენეს…“

ავტორი ცდილობს წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი ცხოვრებაში გზააბნეულ ადამიანად წარმოაჩინოს (მაგრამ ჯობია თავად დაფიქრდეს, თავად ხომ არ აებნა გზა ცხოვრებაში…), მაგრამ ჩვენ, ვიცით რა წმ. გრიგოლის ცხოვრება, ასეთ დასკვნას არასოდეს გავაკეთებთ. ადვილად გასაგებია, რომ ის სასიმის ეპისკოპოსი თავისი მამის, გრიგოლ უფროსის და მეგობრის, წმ. ბასილი დიდის,  თხოვნით გახდა, რათა ეს კათედრა არიანელებს არ დაეპყროთ; ამიტომ დანიშნა ის წმ. ბასილი დიდმა ამ კათედრაზე, თუმცა წმ. გრიგოლს ბერული ცხოვრება და განმარტოება უნდოდა. წმ. გრიგოლმა მაინც ვერ ჩაიბარა სასიმის სამრევლოს წინამძღვორბა, ის სასიმში არც კი ყოფილა, ერთხელაც არ აღუვლენია იქ ღვთისმსახურება, არ ულოცია ხალხთან და არც ერთი კლირიკოსისთვის ხელი არ დაუსხამს, რადგან წმ. ბასილი სასიმის თაობაზე თავის იდეოლოგიურ მეტოქეს, არიანელ ანფიმეს, ტიანეს არქიეპისკოპოსს, შეუთანხმდა და სასიმი მას გადასცა; წმ. გრიგოლს კარგად ესმოდა, რომ ის სასიმის ეპისკოპოსი აღარ იყო (რადგან ეს კათედრა ანფიმე ტიანელის განკარგულებაში გადავიდა) და კონსტანტინოპოლში ამ შემთხვევის შემდეგ  ბევრად გვიან წავიდა (3). წმ. ბასილსა და წმ. გრიგოლს შორის უთანხმოება დროებითი იყო — ისინი მეგობრები იყვნენ და მათ შორის სხვადასხვა განწყობა სუფევდა, ჩვენს ავტორს კი ეს უკვირს (თუმცა გასაკვირი ამაში არაფერია); უთანხმოება კი წმინდა მოციქულებს შორისაც ყოფილა (საქმე. 15, 35-41); ეტყობა, ავტორმა ამ ამბის „დავიწყება“ ამჯობინა (საუბარია პავლე მოციქულსა და ბარნაბა მოციქულს შორის უთანხმოებაზე). ავტორი ცდილობს ღირსეული წმ. გრიგოლის სახელს „მხატვრულად“ მოსცხოს ჩირქი, ის ხომ ამ მიზანს ემსახრება: ჭეშმარიტებისათვის მებრძოლის სახელის გატეხვა.

„გაბრაზებამ გადაიარა, რადგან უფრო დიდი კათედრა და დიდი ძალაუფლება ელოდება წინ. განა სულ ახლახანს თავად იმპერატორმა თეოდოსმა არ გადაულაპარაკა: ჩემი მეშვეობით, ღმერთი ამ ტაძარს, შენი ჯაფის საფასურად გაძლევსო. ჯაფა მართლაც დიდი იყო, დიდი და აუტანელი. რა არ გადახდა გრიგოლს, რა არ გაიარა, რათა საბოლოოდ იმპერატორთან ერთად კონსტანტინოპოლის ყველაზე დიდებული ტაძრის გზას დასდგომოდა“

ისევ სპეკულირებს ჩვენი ავტორი წმ. მამათა ცხოვრების ამბებით. წმ. გრიგოლის გაბრაზებამ იმიტომ კი არ გადაიარა, რომ მას კონსტანტინოპოლის კათედრა ელოდა წინ (ეს ავტორის მეტად უშნო ისტორიული სპეკულაცია და წმ. მამაზე ცრუ მოწმობაა), არამედ იმიტომ, რომ ის სუფთა ცხოვრების ადამიანი იყო და წყენას დიდ ხანს არ ინახავდა. როდესაც მეგობრებს შორის უთანხმოება მოხდა, წმ. გრიგოლმა არც იცოდა, რომ კონსტანტინოპოლში წავიდოდა, არამედ მას ერთადერთი აზრი ჰქონდა — თავის გულის დიდი ხნის წადილი აეხდინა და განმარტოება და ბერობა ეძია. მამამისი კი სთხოვდა, „ცხოვრების დამლევს რამოდენიმე დღე ეჩუქებინა მისთვის“ და ნაზიანზის კათედრის წინამძღვრობის ტვირთი გაეზიარებინა (4). წმ. გრიგოლმა დაახლოებით ორი წელი იმსახურა ნაზიანზში. მამამისი 374 წელს გარდაიცვალა, კონსტანიტნოპოლში წმ. გრიგოლი კი მხოლოდ 379 წელს გაემგზავრა და არ იცოდა, რა ელოდა იქ. თეოდოსი დიდი კონსტანტინოპოლში ძალაუფლებაში იმავე წელს მოვიდა, ამიტომ წმ. გრიგოლს პირადად მხოლოდ  379 წლის შემდეგ შეხვდებოდა. წმ. გრიგოლს ეჭვიც არ ჰქონდა, რომ იმპერატორს შეხვდებოდა, ჩვენი ავტორი კი ისტორიულ ფაქტებს ურევს და ისეთი თანმიმდევრობით გვაწვდის, როგორც თვითონ აწყობს, მაგრამ ასე მხოლოდ ისტორიის არ მცოდნე ხალხს თუ მოატყუებს.

„ნიკეაში გაქცეულა, დაუჩემებია, — იქ ბევრი წმინდანია შეკრებილიო, — შევარდნილა დიდ დარბაზში, სადაც მართლაც ბევრი წმინდა მამა ყოფილა და დაუყვირია, — მწამს ქრისტე, მომნათლეთო. იქ ერთი ახალგაზრდა დიაკვანი შემოჰგებებია, დაჩოქილი ფეხზე წამოუყენებია და მოსანათლად ტაძარში წაუყვანია. საოცრება ის არის, ჩემო შვილო, რომ მამაშენი იქედან მარტო მონათლული კი არა, მღვდელი დამიბრუნდა, მღვდელი უფლისა ჩვენისა იესო ქრისტესი. ის კი არა, ნიკეიდან ახალი მოძღვრებაც ჩამოიტანა, რომლის მნიშვნელობაც დღემდე ვერ შევიცანი“.

წმ. გრიგოლის მამის ნათლობა და მღვდლობა. წმ. გრიგოლის მამა ნიკეაში არ მონათლულა (როგორც ამას ჩვენი ავტორი ამტკიცებს), არამედ კაპადოკიაში მოინათლა და მხოლოდ ნათლობის შემდეგ გაემგზავრა ნიკეის კრებაზე, რათა იქ თავისი რწმენა დაემოწმებინა. ანუ, ყველაფერი ნიკეაში გამგზავრებამდე მოხდა. ამის შესახებ თავად წმ. გრიგოლი წერს მე-18 სიტყვაში (12-13), რომ მამამისი კესარია—კაპადოკიის მიტროპოლიტმა ლეონტიმ მონათლა: „იმ დროს ნიკეაში მრავალი მღვდელმთავარი იკრიბებოდა, რათა არიოზის მძინვარებას შეწინააღმდეგებოდნენ — უკეთურებას, რომელიც ამას წინათ გამოჩნდა და ღვთაებაში განყოფა შეჰქონდა. მამაჩემი თავს ღმერთსა და ჭეშმარიტების მქადაგებლებს აბარებს, აღიარებს მათ წინაშე თავის სურვილს და მათთან ცხონებას ეძებს, რადგან ერთ—ერთ მათგანი იყო ცნობილი ლეონტი, რომელიც იმ დროს ჩვენს მიტროპოლიას მართავდა“ (ანუ ნაზიანზს); „კათაკმევლობას მღვდლობაც ერთვის. მართლაც უნებლიე ხელდასხმა!“. ამ ფაქტს V საუკუნის სომეხი ისტორიკოსი, მოვსეს ხორენაცი, ადასტურებს (სომხეთის ისტორია, II, 89). ხსენებული ისტორიკოსის თანახმად, როდესაც სომეხი ეპისკოპოსი წმ. არისტაკესი (+ 331), მომავალი კრების ერთ-ერთი დელეგატი, ნიკეის კრებაზე გაემგზავრა, ის ჯერ ლეონტი კაპადოკიელს ეწვია. მოვსესი წერს: „როდესაც არისტაკესი გზას გაუდგა, ლეონტი დიდს ეწვია და ზუსტად იმ დროს მივიდა მასთან, როდესაც ის გრიგოლს, გრიგოლ ღვთისმეტყველის მამას, ნათლავდა. როდესაც გრიგოლი წყლიდან ამოვიდა, მის გარშემო ნათელი გაბრწყინდა, რომელიც ყველა იქ შეკრებილს არ უნახავს, არამედ  მხოლოდ ლეონტიმ, ჩვენმა არისტაკესმა, ედესელმა ეპისკოპოსმა ევთალიმ, იაკობ ნიზიბიელმა და იოანე სპარსმა დაინახეს, რომლებიც იმავე გზით მიდიოდნენ კრებაზე“. ამგვარად, მოვსესი აღმოსავლელი ეპისკოპოსების დელეგაციას აღწერს, რომლებიც ნიკეის კრებისკენ გზაზე, კაპადოკიას ეწვივნენ. მოვსესმა ეს თავი ასე დაასათაურა: „ერეტიკოს არიოზისა და მის გამო ნიკეაში მოწვეული კრების შესახებ; გრიგოლის მიერ ხილული სასწაულების შესახებ“.

„…გრიგოლს ისიც კარგად ახსოვდა, მოგვიანებით როგორ ბრაზდებოდა დედ—მამაზე, — ნეტა, რა უფლება ჰქონდათ ჩემ მაგივრად რომ დებდნენ აღთქმებსო. აკი, არასდროს მქონია ლტოლვა ღმრთისმსახურებისკენ, არიანელმა მამაჩემმა მღვდლად ძალით მაკურთხა, ალბათ, ასე შეეცადა ჩემ მაგივრად დადებული აღთქმის შესრულებას, თან რჩეულობის მნიშვნელობაც შესძინა ჩემი ცხოვრების გზასო…“

აქ არ შევეხებით ავტორის მიერ წმ. გრიგოლის დედასთან პირადი საუბრების ინტერპრეტაციებს, მაგრამ პირდაპირ ვიტყვით, რომ მშობლებს წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი კრძალვითა და პატივისცემით ახსენებდა — მამაში იგი ჭეშმარიტ მოძღვარს ხედავდა, დედაში კი — იდეალურ მეუღლეს, რომელმაც შვილები ქრისტიანულ სარწმუნოებას აზიარა (Carm. de se ipso 1 // PG. 37. Col. 979-980; De vita sua // PG. 37. Col. 1033-1034). 361-362 წლებში წმ. გრიგოლის მამა მართლაც სთხოვდა შვილს მისგან სამღვდელო ქიროტონია მიეღო. მამის ამ საქციელს წმ. გრიგოლი „ტირანიას“ ეძახდა, თავის თავს კი სულმოკლეობას აბრალებდა იმის გამო, რომ ქიროტონიას დათანხმდა, რადგან თავად განმარტოებასა და ბერობას ესწრაფოდა და მისი ცხოვრებისეული ზრახვა განმარტოებისა და ღვთის ჭვრეტისკენ იყო მიმართული (De vita sua // PG. 37. Col. 1053-1054). მაგრამ აქ შედარებისათვის უნდა მოვიყვანოთ წმ. გრიგოლის მიერ მამის საქციელის დადებითი შეფასება, როგორც — „კეთილი ტირანია“ და „კეთილი ძალდატანება“ (Or. 1. 1). 1-ლი სიტყვა სავსეა მამისადმი ღრმა კრძალვითა და პატივისცემით. ჩვენი ავტორი კი მუდამ ცდილობს წმ. გრიგოლის ცხოვრების მხოლოდ უარყოფითი მხარის ჩვენებას და მთელი ცხოვრებისეული კონტექსტიდან ცალკეულ, მხოლოდ თავისთვის მოსაწონ ეპიზოდებს იღებს. წმ. გრიგოლის მამა — გრიგოლ უფროსი არასოდეს ყოფილა იდეოლოგიური არიანელი. 363 წლის ბოლოს გრიგოლ უფროსმა ზომიერად არიანულ მრწამსს კი მოაწერა ხელი, მაგრამ ეს მოვლენა რაიმე ექსტრაორდინალურს არ წარმოადგენდა, რადგან გრიგოლ უფროსი ტერმინში — ὁμοιούσιος (მსგავსარსი) — მართლმადიდებლური ერთარსების შინაარსს დებდა. როცა ნაზიანზელი ბერების ჯგუფმა ეპისკოპოსის მართლმადიდებლობაში ეჭვი შეიტანა, გამოეყო მას. სქიზმა დიდ ხანს არ გაგრძელებულა, წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველს კი მამის დაცვა მოუწია მე-6 სიტყვაში, რომელიც მან ეკლესიის წიაღში ბერების დაბრუნებას მიუძღვნა. წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი არ მალავდა, რომ როდესაც მამას „თვალყურს ადევნებდა“, ის საეპისკოპოს მართვაში მონაწილეობდა და თანდათან ნაზიანზის ეკლესიის თანაეპისკოპოსი გახდა (Or. 18. 18). ეკლესიას, რომელიც მოშურნედ ებრძოდა არიანულ ერესს, გრიგოლ უფროსი მართლმადიდებლად ახსოვს, წმ. გრიგოლის მოწმობა კი ამას ადასტურებს. ჩვენი ავტორი ადამიანთა ცხოვრების მხოლოდ ერთი მხარის ჩვენებას ცდილობს, მაგრამ საინტერესოა, თავად თუ მოეწონებოდა, მისი ცხოვრება რომ ცალმხრივ კრიტიკას დაქვემდებარებოდა? ვფიქრობთ, რომ არა; ის სამართლიანობას მოითხოვდა. ზუსტად ამ სამართლიანობას აღვადგენთ წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველთან მიმართებით.

„ბევრჯერ თავის მეგობარ ბასილთანაც მოუვიდა უსიამოვნება ათანასეს გამო“.

„ბევრჯერ“ მხოლოდ ავტორის ფანტაზიაში მომხდარა აღნიშნული უთანხმოება. თუ რა ფანტაზიური პათოსით წერს ავტორი იმ დროის მოვლენებზე, შემდეგი ნაწყვეტიდანაც ჩანს:

„ბასილმა უარესად გააგულისა, რადგან უთხრა, — დიდი უცოდინარი ვინმეა ეგ შენი ათანასეო. ვისზე ამბობ ეგრე, ათანასე რომ არა, აღმოსავლეთ რომის იმპერიაში ჭეშმარიტება დაიღუპებოდაო. ჭეშმარიტებაზე ღმერთი ზრუნავს, ათანასემ კი ბევრი ბუნდოვანება შეიტანა სამების დოგმატის გაგებაშიო.  რა ბუნდოვანებაზე ლაპარაკობო. იმაზე, რომ ათანასე ფილოსოფიურ—თეოლოგიურ ტერ

მინოლოგიაში საერთოდ ვერ ერკვეოდა, ის კი არა, შობასა და ქმნას, არსს და ჰიპოსტასს ვერ განასხვავებდა ერთმანეთისგან; ისე გაგვირთულა საქმე, მოდალისტებისა და საბელიოზის მწვალებლობასთან გვაიგივებს დღემდე მრევლიო“.

კიდევ მითები და კიდევ ინტერპრეტაცია. წმ. ბასილი წმ. ათანასეს მართლმადიდებლობისათვის მებრძოლად, მსოფლიო ეკლესიასა და იმპერიაში ერთ-ერთ გამოჩენილ მშვიდობისმყოფელად და ღვთისმეტყველების მასწავლებლად მიიჩნევდა, რაზეც წმ. ათანასესადმი მისი წერილები პირდაპირ მოწმობს. ერთ-ერთ ასეთ წერილში წმ. ბასილი წერს წმ. ათანასეს (epist. 62, 1): „ვინ უფრო კარგად აღასრულებს იმას, რაც ეგების? ვინ არის უფრო თანამგრძნობი გადაღლილი ძმების მიმართ? ვინ არის შენს ჭაღარაზე მეტად პატივცემული მთელს დასავლეთში? დაუტოვე წუთისოფელს რაიმე ძეგლი, რომელიც შენი ცხოვრების ღირსი იქნებოდა, ღირსო მამაო! კეთილმსახურებისათვის გაწეული შენი ათასი გმირობა კიდევ ამ ერთი საქმითაც შეამკე… ვიცი, რომ ასეთ საქმეზე სათათბიროდ წერილები არ კმარა, მაგრამ შენ სხვათა ქება არ გჭირდება, როგორც ბრწყინვალე მეომრებს ბავშვთა ქება არ სჭირდებათ; უმეცარს კი არ ვასწავლი, არამედ მებრძოლის გამალებას ვუჭერ მხარს“. წმ. ბასილის წმ. ათანასესადმი დიდი კრძალვის შესახებ საუბარი ზედმეტია, საკმარისია მხოლოდ მისი epist. 67, 1 წავიკითხოთ, რომელშიც წმ. ბასილი გამოთქვამს სურვილს, რომ წმ. ათანასე მისი „მრჩეველი და წინამძღოლი იყოს“ ან epist. 80 რომელშიც წმ. ბასილი წმ. ათანასეს, როგორც ძნელბედობაში მყოფი ეკლესიის ერთადერთ იმედს, ლოცვებსა და წერილებს სთხოვს, განსაკუთრებით სურს მასთან შეხვედრა და ეს იმიტომ, რომ წმ. ბასილისთვის წმ. ათანასე დიდი ავტორიტეტი იყო. ამიტომ ჩვენი ავტორის განსაკუთრებით უხეშ ინტერპრეტაციებს, როგორც სინამდვილესთან შეუასაბამოს, კომენტარების გარეშე ვტოვებთ. წმ. ათანასე მშვენივრად ერკვეოდა — „ჰიპოსტასი“, „არსი“, „შობა“ და „შექმნა“ — ტერმინებს შორის არსებულ არსებით განსხვავებაში, რაც 362 წლის ალექსანდრიის კრებაზე, რომელზეც რიგი დოგმატური საკითხები განიხილებოდა, კარგად გამოჩნდა: ტერმინების „არსი“ და „ჰიპოსტასი“ ურთიერთმიმართება, განკაცება და სხვ. კრების თამვჯდომარე კი წმ. ათანასე იყო. ის ტერმინოლოგიას ერთმანეთს კონტექსტუალურად ანაცვლებდა, მაგრამ არ აიგივებდა. ის ერთ ჰიპოსტასს, როგორ ზოგად არსს აღიარებდა, ასევე სამ ჰიპოსტასსაც, როგორც ზოგადი ბუნების კერძო რეალიზაციებს. მისი ტრაქტატები ამას მოწმობს. მაგალითად, ერთის მხრივ: „რამეთუ ჰიპოსტასი და არსი ყოფაა“ (PG 26, 1036); სხვა შემთხვევაში კი, სამების დოგმატთან მიმართებაში წმ. ათანასე ცხადად საუბრობს სამ ჰიპოსტასში ერთიანი არსის შესახებ: „… როდესაც სამზგის — წმიდა ხარ, წმიდა ხარ, წმიდა ხარ — ადიდებენ, ამით სამ სრულყოფილ ჰიპოსტასს აჩვენებენ, ხოლო სიტყვა „უფალო“ ერთხელ წარმოთქმით ერთ არსს გადმოსცემენ“ (In illud: Omnia. 6); „ერთია ღვთაება და ერთია ღმერთი სამ ჰიპოსტასში“ (De incarn. et contr. arian. 10). ამგვარად, წმ. ათანასეს დასაშვებად მიაჩნდა, ღმერთის მიმართ გამოეყენებინა ორივე გამოთქმა: „ერთი ჰიპოსტასი“ (ერთი არსის გაგებით) და „სამი ჰიპოსტასი“ (სამი რეალურად არსებული პიროვნების გაგებით) (Tom. ad Antioch. 5-6). შობისა და შექმნის განსხვავების თაობაზე წმ. ათანასე „არიანელთა წინააღმდეგ პირველ სიტყვაში წერს“ (PG 26, 43-44), სადაც იგი არიანელებს უმტკიცებს, რომ ძე არა ქმნილი, არამედ შობილია. ჩვენმა ავტორმა არც წმ. ათანასეს შემოქმედებით მემკვიდრეობა იცის, არც მისი აზროვნების ძალა, არც საკუთარი ცოდნის ანალიტიკურად გამოყენების სურვილი აქვს, არც იმ ეპოქის ტერმინოლოგიური ტრადიციის განვითარების ისტორია და ისევ არაკომპეტენტურობას ავლენს და აღმოსავლეთის დიდი მნათობს ცდილობს ჩირქი მოსცხოს. ავტორი „განიცდის“, რომ წმ. ათანასე, თურმე, გაუნათლებელი ყოფილა. ასეთი სიცრუის თქმა წმ. ათანასეს შრომების არ ცოდნას ავლენს. წმ. ათანასეს კარგ განათლებაზე მოწმობს ჰომერის, პლატონის, არისტოტელეს ალუზიები, რომლებიც მის ნაშრომებში გვხვდება. წმ. ათანასეს ზოგიერთი თხზულების სალიტერატურო მოდელი შესაძლოა ანტიკური ხანის ნაწარმოები იყო (კერძოდ, დემოსთენეს გამოსვლები „მეფე კონსტანციუსის წინაშე დაცვის სიტყვა“–ში და ა.შ.). წმ. ათანასემ საფუძვლიანად შეისწავლა ბერძნული მითოლოგია და სამოქალაქო ისტორია. სულპიციუს სევერი წმ. ათანასეს იურისტკონსულტად იხსენებს, რაც მისი მხრიდან როგორც საეკლესიო, ისე სამოქალაქო სამართლის ცოდნას გულისხმობს (5). ამიტომ ჩვენმა ავტორმა წმ. ათანასეს ნაშრომები გულდასმით უნდა წაიკითხოს და ვინ იცის, იქნებ განათლდეს…

„მერე რა, არ გახსოვს მწვალებელმა ევსევი კესარიელმა შემოიტანა მრწამსის ძირითადი ნაწილი, ის კი არა, „ერთარსი“ მართლაც საბელიოზის მიერ დამკვიდრებული ტერმინია, რომელსაც 325 წელს მხარი თვით ათანასემ დაუჭირაო“

ავტორს ერესიოლოგიაც ცუდად ესმის. ამ მხრივაც ვამცნოთ სიმართლე. ტერტულიანეს თანახმად (Tertull. Adv. Prax. 3), ტერმინი „ერთარსება“ (ბერძნ. ἡ ὁμοουσιότης) სამების შესახებ სწავლებაში პირველად ანტიტრინიტარებმა (მონარქიანებმა) გამოიყენეს — ისინი ღვთაების ერთობას (მონარქიას) ამტკიცებდნენ და სამებას უარყოფდნენ. ერესი II საუკუნის ბოლოს გაჩნდა და ორი მიმდინარეობისგან შედგებოდა: დინამისტებისგან (ადოპციანისტები) და მოდალისტებისგან. ასე რომ, ჩვენი ავტორი ისევ ცდება — ეს ტერმინი საბელიოზამდე დამკვიდრდა, ნიკეაში კი ის სულ სხვა კონტექსტითა და განმარტებით მიიღეს. თავად წმ. ათანასე საბელიოზელების წინააღმდეგ წერდა და ტერმინი „ერთარსი“ მათგან სრულიად განსხვავებულად ესმოდა, ამასთან, საბელიოზი ერთარსებაზე კი არ ლაპარაკობდა, არამედ „ერთპიროვნულად არსებულზე“ (μονοούσιος) (6).

„ვერ ხედავ, სულიწმინდის ღმერთად აღიარებაც კი იმდენად ახალი მოძღვრებაა, საჯაროდ ვერც კი ვაღიარებ“

აქ ისევ ავტორის ფანტაზიის მხატვრულ გაფორმებას ვაწყდებით. როგორც ჩანს, ის პირველი საუკუნეების ქრისტიან აპოლოგეტებს არ იცნობს, რომლებიც სული წმიდას ღმერთს უწოდებდნენ. წმ. ბასილმა ეს კარგად იცოდა, მაგრამ იმ დროს შექმნილი ვითარებიდან გამომდინარე სულს ღმერთად არ იხსენებდა, რათა სუსტი არიანელების სულზე თანდათან მოეხდინა გავლენა, თუმცა თავად სული ღმერთად მიაჩნდა და ამიტომ ნიკეის მომხრე იყო. მოვიყვანთ ნიკეამდელი მამებისა ავტორების ორ მოწმობას: „ღმერთი ერთია: ეს არის მამა, რომელიც ცნებას დებს და ძე, რომელიც ემორჩილება და სული წმიდა, რომელიც გაგებას იძლევა; მამა, რომელიც ყოველივეზე უზენაესია და ძე, რომლის მიერაც ყოველივეა და სული წმიდა, რომელიც ყოველივეშია“ (მღვდელმოწამე იპოლიტე რომაელი. ნოეტის ერესების წინააღმდეგ, XXIV); „ნოეციუსი აუცილებლად და ნების საწინააღმდეგოდ უნდა აღიარებდეს ყოვლისმპყრობელ მამას და ქრისტე იესოს, ღვთის ძეს, განკაცებულ ღმერთს და სული წმიდას — უნდა აღიარებდეს, რომ ესენი არსებითად და ჭეშმარიტად სამნი არიან; სხვაგვარად, ვერ ვაღიარებთ ერთ ღმერთს და ჭეშმარიტად ვერ ვიწამებთ მამას, ძეს და სული წმიდას“ (იპოლიტე რომაელი. ნოეციუსის წინააღმდეგ. n. 8 et. 12); „ამიტომ სული ღმერთია და სიტყვაც ღმერთია, რადგან ისინი ღმერთისგან არიან. […] და ბოლოს, მან უბრძანა მათ მოენათლათ მამის, ძის და სული წმიდის სახელით (მათე. 28, 19) და არა რომელიმე ერთის სახელით. თითოეულის სახელითა და თითოეულის პირით ხომ სამჯერ ვინათლებით და არა ერთხელ“ (ტერტულიანე. პრაქსეუსის წინააღმდეგ. XXVI).

„განა მთელი ჩვენი მომავლის დოგმატური ღმრთისმეტყველება პლატონს, არისტოტელეს და სტოელებს არ დაეფუძნა? რად ღირს დიდი პლატონის მოძღვრება იდეებზე, რომელიც ერთარსება ერთამდე ადის; ასევე არისტოტელესი —კოსმიურ გონზე და ზენონ კიტიელის მოძღვრება ლოგოსზე, სამყაროს სულზე — დიდი, წარმართული სამება, რაც სულ ახლახან, დიდმა პლოტინუსმა გააერთიანა ტერმინით „ჰომოუსიოს“ (ერთარსება) და ვისაც დაეყრდნო თანამედროვე ტრინიტარული დოგმატური ღმრთისმეტყველების დიალექტიკა!“

აქ ავტორი, როგორც რიგითი „იეჰოვას მოწმე“, „მოწმეების“ ბანალურ ბრალდებებს აჟღერებს (თუმცა, ამას მთელი თავისი „ნაშრომის“ მანძილზეც იმეორებს), რომლებსაც წერილის ცოდნის გარეშე პრეტენზიები გააჩნიათ და სინამდვილეში კი არ იციან, რომ წერილში თავად ქრისტეს მოციქულები წარმართი ბერძენი ფილოსოფოსების ნაწარმოებს იყენებდნენ. მოციქულები  ამ ფილოსოფიურ ნაშრომებს იმდენად იყენებდნენ, რამდენადაც ეს მათ მისიონერულ საქმიანობაში ეხმარებოდა, რომ ჭეშმარიტების სიტყვა იმ ენითა და იმ გაგებით მიეწოდებინათ, რომელიც ბერძნულენოვანი ქრისტიანებისათვის იქნებოდა მისაღები. „მოწმეებმა“ ეს არა თუ არ იციან, არამედ ამ არცოდნით კიდევ უფრო უხერხულ მდგომარეობაში ვარდებიან, როდესაც მათ იმის მაგალითებს უჩვენებ, თუ როგორ იშველიებდნენ მოციქულები თავიანთ წერილებში წარმართ ავტორებს. მეტიც,  ფილოსოფიურ ტერმინოლოგიას მხოლოდ მოციქულები კი არ იყენებდნენ, არამედ ებრაელი მოძღვრებიც, რომლებმაც ებრაული წერილი ბერძნულ ენაზე ქრისტეს შობამდე თარგმნეს და ამ თარგმანისას წმინდა ფილოსოფიურ ტერმინოლოგიას იყენებდნენ. მოვუყვანოთ ავტორს მაგალითები და სიმართლე ვასწავლოთ მას, თორემ თავისი ამბიციურობით ბანალურ უმეცრებამდე მიდის.

პავლე მოციქული, ქრისტიანული სწავლების უკეთ შემეცნებისთვის ანტიკური პერიოდის ბერძენ ფილოსოფოსთა ფილოსოფიურ ტერმინოლოგიას და საერთოდ მათ ნაშრომებს იყენებს, რომლებსაც კარგად იცნობდა. ამიტომაც, ჩვენ მას ხშირად მივუბრუნდებით, როგორც იუდაურ სწავლებაშიც განსწავლულ მამას (საქ. 23, 6) (ტყუილად ხომ არ დევნიდნენ იუდეველები ამ ღვთივგანბრძნობილ მამას და მოკვლასაც უპირებდნენ (საქ. 23, 12-16), რომელიც იყო ცნობილი ფარისევლისა და რჯულის მოძღვრის გამალიელის მოწაფე (საქ. 22, 3; 5, 34). პავლე ბრწყინვალედ ფლობდა ბერძნულს და ანტიკურ დიალექტიკას, არაერთხელ მოჰყავდა ბერძენ ფილოსოფთა და პოეტ-კლასიკოსთა (როგორც ცნობილთა ასევე ნაკლებ ცნობილთა) ნაშრომებიდან. ეს ყოველივე მეტყველებს იმაზე, რომ პავლე ბერძნულ ფილოსოფიურ მემკვიდრეობას კარგად იცნობდა და მას იმდენად კარგად ფლობდა, რომ ათონელ სტოიკოსებსა და ეპიკურელებთან თავისუფლად შეეძლო პოლემიკაში შესვლა (საქმე. 17, 18). თუმცა, მეორეს მხრივ, მოციქული თავის სამწყსოს იცავდა და აფრთხილებდა, რომ ფილოსოფიით არ გატაცებულიყვნენ (კოლ. 2, 8) და აქ ბერძნული ფილოსოფიის იმ მხარეს გულისხმობდა, რომელსაც ახალმოქცეული ქრისტიანებისათვის შეიძლებოდა ზიანი მიეყენებინა. მოციქული პავლე, ყველაზე კარგი მაგალითია მამისა, რომელიც სინთეზურად იყენებდა იუდაურ კანონთა ცოდნას და ბერძნულ სიბრძნეს. ეს აუცილებელი იყო მისთვის,რადგან იგი ქადაგებდა არამარტო იუდეველთათვის, არამედ მეტწილად წარმართებისთვის. პავლე თავის თავს „წარმართთა მოციქულად“ მოიხსენიებს (რომ. 11, 13). პავლე მოციქულის აუდიტორია შედგებოდა როგორც  რომის იმპერიაში მცხოვრები მდაბიო ბერძნებისგან  და ბერძნულენოვანი მოსახლეობისგან (ძირითადად იმპერიის აღმოსავლეთ ნაწილში მცხოვრებისგან, სადაც ბერძნული ენა უპირატეს პოზიციას იკავებდა), ასევე ელიტარული განათლებული ბერძნებისაგან. სწორედ მათთვის იყო საჭირო ქრისტიანობის სიღრმეების ახსნა იმ ენობრივი  და კონცეპტუალური თავისებურებებისა და ტერმინების მეშვეობით, რომლებიც მათთვის მისაღები და გასაგები იყო. ასეთივე მიდგომა არსებობდა წმ. კაპადოკიელი მამების პერიოდშიც. პავლე მოციქულის ეპისტოლარული მემკვიდროებიდან ქვემოთ მოვიყვანთ ყველაზე ნათელ მაგალითებს, რომლებიც პირდაპირ ადასტურებენ პავლეს ფართო ხედვებს და  იმ ფაქტს, რომ ის არ უჭერდა მხარს იუდეურ ჩაკეტილობასა და განსაკუთრებულობას. მისი ქადაგება მიმართულია ყველასადმი, მისი მიზანია გააცნოს წარმართულ სამყაროს მისი მსხნელი, რომელიც მოკვდა თანაბრად ყველასათვის: „მაგრამ ქრისტე ყველასათვის მოკვდა,რათა ცოცხალნი თავისთვის კი არ ცოცხლობდნენ, არამედ მისთვის ,ვინც მათთვის მოკვდა და აღდგა“ (2 კორ. 5, 15).

ტიტეს მიმართ ეპისტოლეში, რომელიც ცხოვრობდა ბერძნულ კუნძულზე – კრეტაზე, პავლე მოციქული წერს კრეტელებზე: „ერთმა მათგანმა, იქაურმა წინასწარმეტყველმა თქვა: კრეტელნი მუდამ ცრუნი არიან, მძვინვარე მხეცნი, უქმი მუცელნი; ეს მოწმობა ჭეშმარიტია. ამიტომაც ამხილე ისინი მკაცრად, რათა საღნი იყვნენ რწმენაში; ყურს ნუ უგდებენ იუდეველთა ზღაპრებსა და ჭეშმარიტებისაგან განდგომილ კაცთა მცნებებს“  (ტიტ.1,12–14). თავიდანვე უნდა ითქვას, რომ ტიტე იყო ბერძენი და ყოფილი წარმართი, რასაც მოწმობს ეპისტოლე გალატელთა მიმართ (გალ. 2, 3) და მისი სახელიც რომაულია. მოციქული ტიტე იყო პავლეს უახლოესი მოწაფე და მასთან ერთად მოგზაურობდა მის ეპისკოპოსად კურთხევამდე. ტიტესადმი ეპისტოლე ეძღვნება მთელ ბერძნულ თემს (ყოფილ წარმართებს). ზემოთ მოყვანილ მუხლებში მოციქულ პავლეს – 1) სურს რა უჩვენოს კრეტელებს თავისი დამოკიდებულება მათთადმი, მთლიანად მოჰყავს კრეტელი პოეტისა და ფილოსოფოსის ეპიმედინეს ციტატა (ქრისტეს შობამდე VII-VI ს.). ბერძნები მას თვლიდნენ წინასწარმეტყველად, რომელსაც კავშირი ჰქონდა ღმერთებთან. ეპიმენიდეს ლექსი ეხებოდა კრეტელების ერთ გამოგონებას, თითქოს ზევსი დამარხული იყო კრეტაზე. ამან გამოიწვია აღშფოთება მათი, ვინც თვლიდა, რომ ბერძნული პანთეონის მთავარი ღმერთი უკდავია. პავლე მოციქულის ცხოვრების პერიოდში ეს აზრი ანდაზური ნათქვამის სახით არსებობდა. პავლემ ეს კრეტელების უარყოფოთო მხარის საჩვენებლათ გამოიყენა. პავლეს ეს შენიშვნა არ ვრცელდებოდა უკლებლივ ყველა ნეოფიტ ქრისტიანზე, რომელთა შორის იყო ბევრი ღირსეული ადამიანი. პავლე გულისხმობდა იმას, რომ კრეტელ ცრუმოძღვრებს ახასიათებდათ ის, რაზედაც თავის დროზე წერდა ეპიმენიდე. ანუ მოციქული ადასტურებს თავის მოსაზრებას ბერძენი ფილოსოფოს–პოეტის სიტყვებით; – 2) არ უღრმავდება რა „იუდეველთა ზღაპრებს“, მოციქული ამხელს ამ ზღაპრებს და დადგენილებებს, როგორც ჭეშმარიტების უარყოფას. პავლეს მოციქულთა საქმეებში მოჰყავსეპიმრნიდეს ციტატა (საქ. 17, 28): „ვინაიდან მასში ვცოცხლობთ, ვიძვრით და ვარსებობთ; როგორც ამბობდა ზოგიერთი თქვენი პოეტი“ რაც  შეიძლება ინახოს ეპიმენიდეს თხზულებაში „ორაკულებზე“ (დაახლ. 600 წ. ქრისტეს შობამდე), სადაც მინოსი მიმართავს ღმერთების მამას ზევსს შემდეგი სიტყვებით: „მათ აღაშენეს საფლავი შენთვის , წმინდაო და ამაღლებულო, კრეტელნი მუდამ ცრუნი არიან, მძვინვარე მხეცნი, უქმი მუცელნი!  მაგრამ შენ არა ხარ მკვდარი; შენ აღსდექი და ცოცხალი ხარ მარად, რადგან შენში ჩვენ ვცოცხლობთ, ვიძვრით და ვარსებობთ“. ზემოთ მოყვანილ მუხლის იმავე ნაწილში (საქ. 17, 28) მიმართავს რა მოციქული ათენის  არეოპაგის წევრებს და მოჰყავს ბერძენი პოეტის არატ კილიკიელის (ქრისტეს შობამდე III ს.) ციტატას (მისი „ფენომენები“): „როგორც ამბობდა ზოგიერთი თქვენი პოეტი: მისი მოდგმა ვართ“. მსგავსი გამონათქვამი აქვს ბერძენ პოეტს და სტოიკოს ფილოსფოსს  კლეანფს (ქრისტეს შობამდე III ს.) (მისი „ჰიმნი ზევსს“ და „ოქროს პოემა“), რომელიც იყო ცნობილი ბერძენი სტოიკოსი ფილოსოფოსის ზენონ კიტიელის მოწაფე. არატ კილიკიელი და კლეანფი საკუთრივ, გულისხმობენ ზევსს, ხოლო პავლე მოციქული იყენებს მათ ციტატებს თავისი მისიონერული მიზნებისთვის და ასეთი ტექნიკური საღვთისმეტყველო ხერხით მიაკუთვნებს იგი მათ ე.წ.ღვთაებას ქრისტიანულ ღმერთს. პავლე თანხმდება იმაზე, რომ ჩვენ ვართ ღვთის შვილები, ღვთის მოდგმა, მაგრამ არა პანთეისტური გაგებით, როგორც არატი და კლეანფე გულისხმობდნენ. რა თქმა უნდა, არეოპაგში პავლეს მტკიცებულებები ეფუძნებოდა ბიბლიას, მაგრამ ეს წარმართი ავტორების გამოყენებით ხდებოდა. წმ. წერილის სხვა ადგილას (1 კორ. 15, 33) მოციქულ პავლეს მოჰყავს ათენელი კომიკოსის, პოეტ მენანდრეს ციტატა მისი ნაწარმოებიდან „ტაისი“ (ქრისტეს შობამდე IV-III ს.): „ნუ შეცდებით: უკეთური ურთიერთობანი ხრწნიან კეთილ ზნე–ჩვევებს“. როცა პავლე მოციქული ლაპარაკობს ქვეყნიერების საწყისებზე (გალ. 4, 3), ეს გვაფიქრებინებს,რომ პავლე მოციქული იცნობდა არისტოტელეს „მეტაფიზიკას“. ფილიპელთა მიმართ 2,1-ში პავლე მოციქული წერს: «რამეთუ, ჩემთვის სიცოცხლე ქრისტეა, სიკვდილი კი შენაძენი», რაშიც პლატონისეული „სოკრატეს აპოლოგიიდან“ ამონარიდს ხედავენ: «მაშინ სიკვდილი  — საოცარი შენაძენია». ამრიგად, წარმართ ფილოსოფოსთა სიტყვები, პავლეს მიერ გადმოცემული, იკურთხებიან ეკლესიის წმინდა გადმოცემის ავტორიტეტით. ამით სავსებით ნათელი ხდება, თუ რატომ იყენებდა მოციქული პავლე ბერძენ ფილოსოფოსთა გამონათქვამებს ერთ შემთხვევაში, როცა წერს კორინთელ ქრისტიანებს, და ეპიმენიდეს ციცატებს მეორე შემთხვევაში, როცა წერს კუნძულ კრეტაზე მცხოვრებ ტიტეს. როცა პავლე მოციქული წერს ებრაელებს, მათ ესაუბრება წინასწარმეტყველთა ენით და საერთოდ ძველი აღთქმით. თავის ასეთ მეთოდიკას პავლე აფიქსირებს ძალიან ნათლად 1 კორ. 9, 20–23. ასე იქცეოდა პავლე, რათა ყველა მოეყვანა ჭეშმარიტ ღმერთთან, მისთვის ადვილი და გასაგები გზებით. თვით ღმერთმა, ხომ ვარსკლავის მეშვეობით მოიყვანა წარმართი მოგვები (μάγοι) თავისთან (მათ. 2, 1-2) ანუ იმ ხერხით, რომელიც მათვის იყო გასაგები და მიღებული. აღარაფერს ვამბობთ იმაზე, როცა ეფესოში ჩასულმა პავლემ „წამოიყვანა მოწაფეები და ყოველდღე ქადაგებდა ვინმე ტირანუსის სკოლაში“ (საქ. 19, 9), რომელიც სავარაუდოთ  წარმართი იყო.  „ასე გაგრძელდა ორ წელიწადს და აზიის ყველა მცხოვრები, იუდეველიც და ბერძენიც, ისმენდა უფლის სიტყვას“ (საქ. 19, 10). ეს მოხდა მას შემდეგ, როცა „სინაგოგაში შევიდა, სამი თვე თამამად ლაპარაკობდა და დარწმუნებით საუბრობდა ღვთის სასუფეველზე. მაგრამ, რაკი ზოგიერთები გაფიცხდნენ, არ ირწმუნეს და საჯაროდ გმობდნენ უფლის გზას, მიატოვა ისინი და“ ამიტომ მან ისარგებლა ტირანუსის სკოლით. და პირველად ქრისტეს მიმდევრებს დაერქვათ „ქრისტიანები“ ელინურ ქალაქ ანტიოქიაში. „მათ შორის კიპროსელები და კირენელებიც იყვნენ. რომლებიც ანტიოქიაში შესვლისას ბერძნებსაც ელაპარაკებოდნენ და ახარებდნენ მათ უფალ იესოს“ (საქ. 11, 20) და „მთელ წელიწადს იკრიბებოდნენ ეკლესიაში და ასწავლიდნენ დიდძალ ხალხს; ასე რომ, მოწაფეებს პირველად ანტიოქიაში ეწოდათ ქრისტიანები“ (საქ. 11, 26). ასე ჩამოყალიბდა ელინისტურ ეთნიკურ ნიადაგზე ანტიოქიის ეკლესია.

ყველა ეს მაგალითი ახასიათებს მოციქულ პავლეს ადამიანად, რომელიც კარგად იცნობს ბერძნულ ფილოსოფიას და ბერძნული ენის თავისებურებებს, ზოგ შემთხვევაში შედის რა მათთან პოლემიკაშიც (საქ. 17, 18); წარმართებთან ურთიერთობისას ის იყენებს მათ ნააზრევს საკუთარი მისიის ეფექტურობის გასაუმჯობესებლად და, როგორც ზემოთ ვთქვით, ეს ნათლად ადასტურებს პავლეს ფართო თვალსაწიერს, და  იმას, რომ ის არ უჭერდა მხარს იუდეურ ჩაკეტილობასა და განსაკუთრებულობას. აქედან გამომდინარე, პავლე გვევლინება, როგორც გონებამახვილი მისიონერი, რომელიც ყოფილი წარმართების წარმართულ  მემკვიდრეობას ბრძნულად იყენებს ახალმოქცეული ქრისტიანების მიმართ. ახალმოქცეულ ქრისტიანს წარმოადგენდა საკმაოდ განათლებული დიონისე არეოპაგელიც. ათენში ყოფნისას მოციქულის სული ერთი მხრივ  აღშფოთდა, როცა იხილა, რომ მთელი ქალაქი კერპებით იყო სავსე (საქ. 17, 16) და მეორე მხრივ კი „ვნახე ერთი სამსხვერპლოც, რომელსაც აწერია: „უცნობ ღმერთს“! მეც სწორედ იმას გახარებთ, ვისაც შეუცნობლად ეთაყვანებით“ (საქ. 17, 23). აქ მოციქული პავლე ყურადღებას ამახვილებს არა სამსხვერპლოზე, არამედ იმაზე, რომ ჭეშმარიტი ღმერთი მათთვის შეუცნობელია.

მრავალმნიშვნელოვანი ბერძნული ტერმინი „ὑπόστασις“ – „ჰიპოსტასი“ გამოიყენებოდა, როგორც აღმოსავლურ ქრისტიანულ პატრისტიკულ ლიტერატურაში, ასევე ქრისტიანობამდე ბერძნულ ფილოსოფიაში. ტერმინის საერთო მნიშვნელობაა: წყარო, არსი, ფუძე, ბუნება, ყოფიერება, რეალობა, ცალკე არსება და ასე შემდეგ. ეს ტერმინი გამოიყენა პლატონმა და სხვა ბერძენმა ფილოსოფოსებმა. მას იყენებდა არისტოტელეც, მისთვის „ჰიპოსტასი“ – ეს რეალური ყოფიერებაა (О Мире, 4; Плутарх, О мнениях философов, I, 4, 5).

ახალ აღთქმაში ტერმინი ჰიპოსტასი გვხვდება რამოდენიმეჯერ, კერძოდ პავლე მოციქულის ეპისტოლეებში. საღვთისმეტყველო მნიშვნელობით გვხვდება ერთხელ ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეში, სადაც ძე ღვთისას ეწოდა „ბრწყინვალება დიდებისა და მისი  (ანუ მამისა) არსების აღნაბეჭდი“  (ებრ. 1, 3). ამ ნაწყვეტის ზუსტი თარგმანია „რომელიც არის ბრწყინვალება დიდებისა და ბწკარედი მისი არსისა (χαρακτὴρ τῆς ὑποστάσεως)“, სადაც „ბწკარედი“ – „χαρακτὴρ“ – არის ამოკაწრული გამოსახულება, „Χαράζω“ – სგან – „ხაზვა“, მაგალითად ხეზე ამოკაწვრა. ტერმინი ჰიპოსტასი გვხვდება ებრაელთა მიმართ ეპისტოლეში კიდევ ებრ. 11, 1, სადაც რწმენა სახელდებულია ἐλπιζομένων ὑπόστασις ანუ რაღაც რეალური, მყარი რასაც ენდობიან. ეს ტერმინი ანთროპოლოგიური მნიშვნელობით გვხვდება იმავე ეპისტოლეში: „რადგანაც ქრისტეს თანაზიარნი გავხდით, თუკი არსობის საწყისს (τὴν ἀρχὴν τῆς ὑποστάσεως) ბოლომდე დავიცავთ მტკიცედ“ (ებრ. 3, 14).

ასევე ძალზედ მნიშვნელოვანია ბერძნულ ფილოსოფიური ტერმინი „ლოგოსი“ – „λόγος“ ,რომელიც გამოიყენა მოციქულმა იოანე ღვთისმეტყველმა „ἐν ἀρχη̨̃ ἠ̃ν ὁ λόγος καὶ ὁ λόγος ἠ̃ν πρòς τòν θεόν καὶ θεòς ἠ̃ν ὁ λόγος“ (იოან. 1, 1) და ასევე „καὶ ὁ λόγος σὰρξ ἐγένετο“ (იოან. 1, 14). მოციქული იოანე ამ ტერმინით განსაზღვრავს ძე ღვთისას, როგორც არსებულს უწინარეს ყოვლისა (იოან. 1, 1-3). ბერძნულიდან „ლოგოსი“ ნიშნავს – მეტყველს, სიტყვას, გამოთქმას, საყრდენს და სხვა მრავალს.

ანტიკური ფილოსოფიისა და ქრისტიანული ღვთისმეტყველების გაგებით, „ლოგოსი“ განიმარტება როგორც გონიერი პრინციპი, რომელიც მართავს სამყაროს და აღნიშნავს ძე ღვთისას ე. ი. ქრისტეს, როგორც შუამავალს მამა-ღმერთსა და სამყაროს შორის (1 ტიმ. 2, 5). ეს ტერმინი,  როგორც ფილოსოფიური გაგება გვხვდება ჰერაკლიტესთან (ქრისტეს შობამდე VI-V ს.). „ლოგოსი“ გამოიყენა თავის დიალექტიკაში პლატონმა. მას აჩენს განსხვავებულობის ინსტრუმენტად, სახეობათა დადგენის მიზნით, გვართა დიქოტომიური კვეთის მეშვეობით. პლატონი, ასევე უპირისპირებს ერთმანეთს „ლოგოსსა“ და „მითს“,  როგორც ჭეშმარიტების გამოხატვის ორ ხერხს. არისტოტელე ხშირად იყენებს ტერმინს „ლოგოს“ „განსაზღვრების“ მნიშვნელობით ან „საერთოდ გონიერის“. ელინისტურ ეპოქაში „ლოგოსის“ მნიშვნელობა, განსაკუთრებით იზიდავდა ცნობილ მოაზროვნეებს, რომლებიც ცდილობდნენ ელინისტური ფილოსოფიური აზრის სინკრეტიზირებას იუდეურ ტრადიციასთან. ამ ძიებათა შორის ყველაზე ცნობილი, იყო იუდეველ ელინისტის, ფილონ ალექსანდრიელის მოსაზრება (I ს. ქრისტეს შობამდე-I ს. ქრისტეს შობის მერე). ფილონის მიხედვით, მაგალითად, ღმერთი თავის თავში შეიცავს საკუთარ შინაგან ლოგოსს, როგორც სამყაროს გონს და ზრახვას, და ასხივებს ლოგოსს გარეთ, მისით ქმნის და ასულიერებს სამყაროს. ეს ძველაღთქმისეული ღმერთის ხატებაა, რომელიც ქმნის სამყაროს სიტყვით. ფილონისთვის „ლოგოსი“ ასევე არის, ერთგვარი შუამავალი მთავარანგელოზის სახით. ფილონის მოსაზრებები გარკვეულწილად იქცნენ „ქრისტიანული თეიზმის წინამოსამზადებელ ნიადაგად“. თუმცაღა, ფილონ ალექსანდრიელის და იოანე ღვთისმეტყველის (რომლის „ლოგოსი“ ღვთაებრივ–ჰიპოსტასურია) სწავლების მსგავსება, მხოლოდ გარეგნულია, რაც კარგად დაგვანახა ცნობილმა მეცნიერმა და ღვთისმეტყველების დოქტორმა მ.დ.მურეტოვმა: „იოანესეული იდეა ღვთის თვითგამოცხადებისა თავისივე ლოგოსშია ფილონისთვის კი გადადის ლოგოსის პანთეისტურ–სტოიკურ გაგებაში საყოველთაო სუბსტანციის თვითგანვითარებით, … ლოგოსის პიროვნება მას ესმის, როგორც ქმნილი — მომსახურე სული, დაშორებული ღვთაებისაგან“ (7).

საერთოდ, უნდა ითქვას, რომ პირველი ეკლესია (პირველი ქრისტიანული თემები) არ ცდილობდა, რადაც არ უნდა დაჯდომოდა შეექმნა ნორმატიული სახარება არამეულ ენაზე (მაგალითად, მოციქულ მათესი). ჩვენ ვხედავთ, რომ თავდაპირველად იესო ქრისტეს ქადაგების გავრცელება ბერძნული ენით დაიწყო, რაც ძალზე ნიშანდობლივია. ამგვარად, ქრისტეს მოციქულები ქრისტიანებისთვის გასაგებ ენაზე და, რაც მთავარია, მიზანმიმართულად ბერძნულ-ფილოსოფიური ხერხების და წარმართი ავტორების ტერმინების გამოყენებით, მისაწვდომად ახსნეს ჭეშმარიტება, ლოგოსის განხორციელება, მისი დამოკიდებულება მამასთან და ქრისტიანული მორალის სწორედ გაგება.

აქ აუცილებლად უნდა აღინიშნოს, რომ ადრეული ეკლესია იმავე გზით წავიდა, რომლითაც ქრისტიანობამდე  ძველმა იუდეველებმა იარეს – ბერძნული  სეპტუაგენტას შემქნელებმა (მთარგმნელებმა). სწორედ ეს თარგმანი არის პირველი ნაბიჯი საღვთო გამოცხადების გადატანისა ელინისტური აზროვნების სამყაროში. სეპტუაგინტა, არსობრივად არის თანახის ინტერპრეტაცია და მრავალ ასპექტში გამოხატავს სემიტური აზროვნების გადაცემას ელინისტურ საზოგადოებაში. სეპტუაგინტა გახდა საფუძველი, რომელზეც წარმოიშვა ელინისტური იუდაიზმი. უნდა აღინიშნოს, რომ ამაში იუდაური ტრადიცია ხედავს უძველესი წინასწარმეტყველების  აღსრულებას: „და განავრცოს ღმერთმა იაფეტი და დაემკვიდროს სემის კარვებში, და იყოს ქანაანი მისი მსახური“ (დაბ. 9, 27). იაფეტი არის  იავანის, ბერძნული ცივილიზაციის მამის წინაპარი. ეს წინასწარმეტყველება (დაბ. 9, 27)  თალმუდში ასეა განმარტებული: „იაფეტის სილამაზე დამკვიდრდება სემის კარვებში“ (თალმუდი, ტრაქტატი „მეგილა“ 9ბ). რაბი რაშის განმარტების მიხედვით თალმუდისა: „იაფეტის სილამაზე ბერძნული ენაა“ („მეგილა“ 9ბ). სეპტუანგენტაში, როგორც ახალ აღთქმაში, გამოყენებულია ელინისტური ფილოსოფიის ტერმინოლოგია, რაც აბსოლუტურად გასაგებია.  მაგალითად, იგივე ტერმინი „ჰიპოსტასი“ არაერთხელ გვხდება ფს. 138, 15 „οὐκ ἐκρύβη τὸ ὀστου̃ν μου ἀπὸ σου̃ ὁ ἐποίησας ἐν κρυφη̨̃ καὶ ἡ ὑπόστασίς μου ἐν τοι̃ς κατωτάτοις τη̃ς γη̃ς“;  ფს. 38, 6 „ἰδοὺ παλαιστὰς ἔθου τὰς ἡμέρας μου καὶ ἡ ὑπόστασίς μου ὡσεὶ οὐθὲν ἐνώπιόν σου πλὴν τὰ σύμπαντα ματαιότης πα̃ς ἄνθρωπος ζω̃ν διάψαλμα“; ან სიბრძნე სოლომონისა 16, 21 „ἡ μὲν γὰρ ὑπόστασίς σου τὴν σὴν πρὸς τέκνα ἐνεφάνιζεν γλυκύτητα τη̨̃ δὲ του̃ προσφερομένου ἐπιθυμία̨ ὑπηρετω̃ν πρὸς ὅ τις ἐβούλετο μετεκιρνα̃το“ და სხვ.

უნდა ითქვას, რომ ძველი ეკლესიის წმიდა მამები, არ განიცდიდნენ არანაირ პიეტეტს და თაყვანისცემას ბერძნული ფილოსოფიის მიმართ ზუსტად ისევე, როგორც მოციქულები. ისინი იაზრებდნენ ანტიკური ფილოსოფიის მავნეობასა და შეზღუდულობას, რის გამოც იყენებდნენ მის  აღქმით—ლოგიკურ აპარატს, ვინაიდან ეკლესიური ცნობიერებისათვის – „ფილოსოფია – ღვთისმეტყველების მსახურია“, როგორც თქვა კლიმენტი ალექსანდრიელმა  (+ 215 წ.). წმინდა გრიგოლ პალამა (+1359 წ.) წერდა: „რაც შეეხება მამებს, ისინი საუბრობდნენ გარეგან სიბრძნეზე დაყრდნობით, მაგრამ მხოლოდ მეტყველებასთან მიმართებით, მაგრამ აგრეთვე ხშირად გაგებასთან მიმართებითაც. აზრი კი, როგორც პავლეც ამბობს, ქრისტესი ჰქონდათ, მაგრამ არ ლაპარაკობდნენ ადამიანური განსჯით“. წმ. გრიგოლ პალამა ეყრდნობა მოციქულ პავლეს, რომელიც ნამდვილად ასე იხსენიებს ფილოსოფიას და ადამიანურ განსჯას, იგი იყენებდა ფილოსოფიასაც და განსჯასაც ოღონდ „ქრისტეს  მიხედვით„: „ფრთხილად იყავით, რათა არავინ გაცთუნოთ სიბრძნისმეტყველებითა და ფუჭი საცთურით, კაცთა გადმოცემებისა თუ ქვეყნის საწყისთა თანახმად, და არა ქრისტეს მიხედვით“ (კოლ. 2, 8). თუმცა აქ ლაპარაკია გნოსტიკური ხასიათის ფილოსოფიაზე, შემდეგ ნაწილში იგი პირდაპირ ამბობს, რომ სისავსე (პლერომა – „πλήρωμα“) მხოლოდ ქრისტეშია: „რადგანაც მასში მკვიდრობს ხორციელად ღვთაების მთელი სავსება“  (კოლ. 2. 9). ეპიკურელები და სტოიკოსები კი კამათობდნენ პავლესთან (საქ. 17, 18), რადგან ის თავისი ქადაგებით შეეხო მათ მთავარ პოსტულატებს. ის უარყოფდა ამ ფილოსოფოსთა მონიზმს და ამბობდა, რომ ღმერთი არის „სამყაროსა და ყოველივე სამყაროულის შემოქმედი“ (საქ. 17, 24), ასეთი მტკიცება კი უარყოფდა ეპიკურელთა მატერიალიზმს და სტოიკოსთა პანთეიზმს. პავლე აცხადებს ტრანსცენდენტურ ღმერთს და ამით აკრიტიკებს როგორც ნატურალისტურ წარმოდგენას სამყაროზე, ასევე პანთეისტურ წარმოდგენას ღმერთზე. პავლეს რწმენა მდგომარეობს იმაში, რომ ღმერთმა, რომელიც არავისგან არ არის შორს, შემუსრა სტოიკოსთა ამპარტავნება, რომლებიც საკუთარ თავს აღიქვამდნენ იმ ელიტად, ვინც იყო ერთადერთი მიმღები ღვთაებრივი ცოდნისა (საქ. 17, 27). პავლე ფილოსოფოსებსაც მოუწოდებს სინანულისკენ (საქ. 17, 30). ეპიკურისტულ და სტოიცისტურ სისტემებთან პავლე მოციქულის დაპირისპირების საკითხი შეიძლება კიდევ გაგრძელდეს, მაგრამ ეს არის სხვა განხილვის თემა. მართლმადიდებლობის კვირის სინოდიკონის ერთ-ერთ ანათემაში ეკლესიიდან განიდევნებიან ისინი, ვინც შეისწავლის პლატონსა და არისტოტელეს, როგორც მსოფლმხედველობის მოძღვრებს. მათი კითხვა შეიძლება მხოლოდ გონების ვარჯიშისთვის. ასეთი ფორმულირება გულისხმობს, რომ მათი შესწავლა საჭიროა მხოლოდ იმისთვის, რომ დახვეწო აზროვნების დისციპლინა  და აითვისო ფორმალური ლოგიკა. ბოლოს და ბოლოს, წმ. იუსტინე მარტვილი (+165), განათლებით ფილოსოფოსი, ჰერაკლიტეს, სოკრატეს და სხვა ბერძენ ფილოსოფოსებს ქრისტემდელ ქრიასტიანებს უწოდებდა: „ჩვენ ვისწავლეთ, რომ ქრისტე ღვთის პირველშობილია და ზემოთ განვაცხადეთ, რომ ის არის სიტყვა, რომლის თანაზიარიც მთელი ადამიანური მოდგმაა. ვინც სიტყვის თანახმად ცხოვრობდნენ, არსებითად, ქრისტიანები არიან, თუნდაც უღვთოებად მიიჩნეოდნენ. ელინებს შორის ასეთები არიან: სოკრატე, ჰერაკლიტე და მისთანანი; ბარბაროსებიდან — აბრაამი, ანანია, აზარია და მისაელი, ილია და მრავალი სხვა…“. ამავე დროს წმ. იუსტინე ქრისტიანული ღვთისმეტყველებისა და კეთილმსახურების ერთგული რჩებოდა. ჩვენმა ავტორმა კი ეს არ იცის და, როგორც ჩანს, არც უნდა რომ იცოდეს —  მისთვის მხოლოდ საკუთარი აზრებია მნიშვნელოვანი, ობიექტური ბიბლიური ანალიზი კი მისთვის უმნიშვნელოა. ამგვარი იგნორით ის თავის თავს თავად წერილის საღვთისმეტყველო—ტერმინოლოგიური ტრადიციის მიღმა აყენებს.

რაც შეეხება წმ. ბასილის სომხების მიმართ დამოკიდებულებას, აქ ჩვენი ავტორი წმ. ბასილის ცხოვრების მცირე ეპიზოდს მხატვრულ მოთხორბამდე განავრცობს (საუბარია წმ. ბასილის ათენში სწავლის პერიოდზე) და წმინდა მამის სახელით საკუთარ ცინიზმით აღსავსე აზრებს და ხედვას აჟღერებს და ამ ეპიზოდს წმ. ბასილსა და სომხებს შორის ეთნიკურ შუღლად გადმოგვცემს. სინამდვილეში, წმ. ბასილს სომხების მიმართ ძალიან კარგი დამოკიდებულება ჰქონდა, განსაკუთრებით კი კაპადოკიელი სომხების მიმართ; ასეთივე განწყობა ჰქონდა მთელ მის ოჯახსაც. წმ. გრიგოლი მოწმობს, რომ წმ. ბასილის ოჯახი სომხებთან დიდი პაპის დროიდან მეგობრობდა: „დღესაც ბასილის ნაცნობნი და მეგობარნი (სომხები), მამებისა და დიდი პაპების მეგობრობის კვალობაზე, მასთან მეგობრულად მოდიან (სინამდვილეში კი შური ამოძრავებთ) და უფრო საკამათო და არა გონივრულ კითხვებს უსმევენ“ (Or. 43. 17). შემდეგ მოდის თხრობა წმ. ბასილის სომხებთან პოლემიკის შესახებ. ჩვენი ავტორი ამ ურთიერთობების მხოლოდ უარყოფით მხარეს აჩვენებს, დადებით მხარეზე კი, რომელიც წმ. ბასილისთვის მნიშვნელოვანი იყო, სდუმს. უნდა ითქვას, რომ ათენის რიტორიკის სკოლაში წმ. ბასილის ერთ-ერთი მასწავლებელი იყო ცნობილი სომეხი რიტორი პროერესიოსი, რომელიც იმ დროს აღნიშნულ სკოლას ხელმძღვანელობდა. მისი ერთ-ერთი მოსწავლე ევნაპე ამბობს: „თავად (პროერესი) სომხეთის (აღმოსავლეთი სომხეთი) მკვიდრი იყო“ (8) და წმ. ბასილს ბევრი რამ ასწავლა. როდესაც წმ. ბასილმა კაპადოკიის კესარიის არქიეპისკოპოსის ხარისხი მიიღო, დასავლეთ სომხეთში გაემგზავრა და მისი მნიშვნელოვანი ნაწილი მოიარა, სომეხ ეპისკოპოსებს შორის მშვიდობას ამყარებდა და მათ შორის შეპარული ბოროტების მოგვარებას ცდილობდა (еpist. 99). ასე ზრუნავდა წმ. ბასილი სომეხ ქრისტიანებზე. წმ. ბასილს ურთიერთობა ჰქონდა სომეხთა ეპისკოპოს წმ. ნერსე დიდთან (+373), რომელსაც თავის წერილში ახსენებს (epist. 92), როგორც აღმოსავლეთის ერთ-ერთ ეპისკოპოსსა და თავის თანამოსაგრეს. სომხეთის სამოციქულო ეკლესია, ძველადაც და დღესაც, წმ. ბასილ დიდს, როგორც თავის ერთ-ერთ მოძღვარს პატივს სცემს (9), რითიც კეთილად ინახავს მის ხსოვნას. ჩვენს ავტორს კი აქვს პრეტენზია, რომ ეკლესიის მამებს იცნობს, მაგრამ ელემენტარული არ ესმის  — მამათა, კერძოდ კი წმ. ბასილი დიდის, ეპისტოლარული მემკვიდრეობა.

„გრიგოლის მოღვაწეობის მანძილზე არ ყოფილა ამაზე ამაღლებული წუთი, ეს იყო მისი პირველი და უკანასკნელი შანსი იმ კითხვაზე პასუხის გასაცემად, რაც დღესაც აწუხებს ნებისმიერ ღვთისმოსავ ადამიანს — იმსახურებდა თუ არა, გრიგოლი დიდი კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსობას?“

ეს კითხვა მხოლოდ „მოწმეთა“ აჯანყებულ თავებს თუ შეაწუხებს, სხვას არავის. ავტორი მართლმადიდებლური ტაძრის ნამდვილი მფლობელებისთვის — მართლმადიდებლებისთვის — დაბრუნებას, წმ. გრიგოლის საკათედრო ტაძარში შესვლას მეტად „ფერწერულად“ და მხატვრულად აღწერს. ეს ტაძარი მართლმადიდებლებმა ააშენეს და თავიდანვე მათ კანონიკურ მემკვიდრეობას წარმოადგენდა, მაგრამ არიანელმა იმპერატორებმა მართლმადიდებლებს ეს ტაძარი ძალით ჩამოართვეს და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს არიანულ ფრთას გადასცეს. ამას დასტირის ფარულად ჩვენი ავტორი — მას ეტყობა იმ არიანელთა მიმართ აქვს ძალიან დიდი სიმპათია, რომლებმაც მოიპარეს ის, რაც მათ არ ეკუთვნოდათ; სიმპატიით არის განწყობილი „ღირსეულ“ დემოფილესადმი, რომელმაც ეს ძარცვა გაამართლა, თუმცა კი კარგად ესმოდა, რომ არიანელები ამ ტაძრის არც მემკვიდრენი არიან, არც სამართლებრივი უფლების მქონენი. ავტორი დუმს იმაზე, თუ რამდენჯერ დაემუქრნენ არიანელები წმ. გრიგოლს, განსაკუთრებით მაშინ, როცა არიანელები თავს დაესხნენ კონსტანტინოპოლის ერთადერთ მართლმადიდებლურ ტაძარს („ანასტასიას“), რომელშიც წმ. გრიგოლი მსახურობდა. ქალაქის ყველა ტაძარი მართლმადიდებლებს თეოდოსი დიდის წინამორბედმა არიანელმა იმპერატორებმა ძალით წაართვეს, მაგრამ ავტორი ამასაც „ივიწყებს“; ეტყობა, მას ეკლესიის ისტორიის გახსენებაში ჩავარდნები აქვს, მაგრამ არა უშავს, ჩვენ შევახსენებთ მას და არა მარტო მას… წმინდა აღდგომის ღამეს (379 წლის 21 აპრილს), როდესაც წმ. გრიგოლი კათაკმეველთა ნათლობისათვის ემზადებოდა, ანასტასიის ტაძარში ქვებით შეიარაღებული შეთქმული არიენელების ბრბო შევარდა — მათ შორის ბერები, ღატაკები და ზნედაცემული ქალები იყვნენ. წმ. გრიგოლი ასე აღწერს ამ საშინელებას: „საკურთხევლები წაიბილწა, საიდუმლო მოქმედებანი შეწყდა; დავიწყებულ იქნა ქალწულთა მორცხვობა, ბერთა მორიდებულობა, ღატაკთა გაჭირვება“. მართლმადიდებლებს ქვები დაუშინეს, წმ. გრიგოლი კი „მღვდლებსა და ქვისმსროლელებს შორის იდგა და ლოცვით იგერიებდა ქვებს“. ერთ-ერთი მართლმადიდებელი და ჭეშმარიტების მოშურნე, ტიანელი ეპისკოპოსი თეოდორე, კინაღამ ჯოხებით მოკლეს შუაგულ ქალაქში (10). „ღირსეული“ დემოფილე კი დუმდა, როდესაც ტაძარში ღვთისმსახურებისას და შუაგულ ქალაქში მართლმადიდებლებს სცემდნენ. წმ. გრიგოლი მტრის ყველა წყენასა და შეურაცხყოფას თმენით იღებდა. მისი მთავარი იარაღი სიტყვა იყო, რომლითაც იგი მოწინააღმდეგე არიანელებს სძლევდა. ავტორი კი, როგორც ყოველთვის, ადამიანთა ცხოვრების მხოლოდ ერთ მხარეს  ეკერძოება და მხოლოდ მას აჩვენებს. სატანაც ასევე მოქმედებს, რომელზეც ავტორი თავისი „ნაწარმოების“ ბოლოს საუბრობს, ისევე როგორც დასაწყისში, ანუ თავის „შედევრს“ ბოროტის სახელით იწყებს და ამთავრებს და ეს რა თქმა უნდა შემთხვევითი როდია.

„ამ მოვლენების შემდეგ, აგერ უკვე თითქმის 19 წელი გავიდა, 70 წელს მიტანებული გრიგოლი, როგორც ხდება ხოლმე, ისევ იმ ადგილს დაუბრუნდა, საიდანაც ქვეყანას მოევლინა, — სოფელ არიანზს. მამისეულ პატარა სახლს მიაშურა, რომელსაც გარს ხშირი და ჩრდილმრავალი ბაღი ერტყა. იქ განმარტოვდა გრიგოლი, ყველასგან მიტოვებული და ნაღალატევი, კვლავ უღრმავდებოდა წარსულს, მომავალი თაობებისთვის კი საღმრთისმეტყველო შრომებს ქმნიდა, სადაც ნეოპლატონიკოსთა (ამონიოს საკა, პლოტინი და სხვა) და დიდი სტაგირელის ფილოსოფიის წანამძღვრებზე დაყრდნობით, ახალ ორთოდოქსიას აყალიბებდა“

როგორც ზემოთ ვაჩვენეთ, ავტორმა არ იცის, რომ წმ. გრიგოლი, როგორც ბერძნულენოვანი, მოციქულებს, ჩვენი ავტორისგან განსხვავებით, ორიგინალში კითხულობდა; ასევე, კარგად იცნობდა ბერძენ ფილოსოფოსთა ნაშრომებს, რომლებსაც მოციქულები თავიანთ ეპისტოლეებში იყენებდნენ. ქადაგებისა და მისიონერობის ასეთი სამოციქულო მეთოდი როგორც კაპადოკიელებისთვის, ისე ეკლესიის სხვა მამებისთვისაც იყო მისაღები. ავტორს წერილის ცოდნის პრეტენზია და ამბიციები კი გააჩნია, მაგრამ მან ეს ყოველივე არ იცის, წინააღმდეგ შემთხვევაში ზემოთქმულს არ დაწერდა, რაც მცოდნე და განათლებული მკითხველში მხოლოდ ღიმილს იწვევს. ავტორი წმ. გრიგოლს „ახალი ორთოდოქსიის“ შექმნას აბრალის (ამას თავისი უცოდინრობით აკეთებს, რადგან ახალი აღთქმის ტექსტოლოგიაში ვერ ერკვევა), თავად კი წმ. გრიგოლის შესახებ ყალბ ისტორიას ქმნის (ნეო-არიანელ „მოწმეებს“ წმ. გრიგოლი არ უყავრთ, რადგან ის არიანელების მოწინააღმდეგე იყო). წმინდა მამები ამბობენ: ადამიანი სხვებს იმას აბრალებს, რაც თავად აწვება სინდისზე.

„მთელი ცხოვრება იმის დასაბუთებას მოანდომა „ახალი ნიკეელების“ თვალსაჩინო წარმომადგენელმა, რომ „ძე არსებითად მამის თანასწორია“. ხვდებოდა, რომ ამით პირდაპირ უპირისპირდებოდა მისი და ბასილის უდიდესი მასწავლებლის ორიგენეს სუბორდინიზმს და ასევე ყველა სწავლულ და აღმოსავლეთის ეკლესიის მნათობად აღიარებულ წმინდა მამას, რომლებიც მამის ძეზე უწინარეს და დაუსაბამოდ მყოფობას აღიარებდნენ“

ავტორის მცდარ დაკვირვებებს რომ არ გავყვეთ, ამისათვის წმინდა მამების საღვთისმეტყველო ტრაქტატებში უნდა ვერკვეოდეთ. ორიგენე მათთის უდიდესი ავტორიტეტი არასოდეს ყოფილა. მაგალითად, წმ. ბასილი აშკარად აკრიტიკებს ორიგენეს სამების საკითხის მცდარი გაგებისათვის (De Spirit. Sanct. 29. 73). წმ. ბასილი დიდი მე–IV ს–ში ამ ალექსანდრიელის ერთ ერთი კრიტიკული მემკვიდრე იყო და მისი აზრი შემდგომი მართლმადიდებლური ტრადიციისათვის შემოინახა. ორიგენემ წმ. ბასილზე როგორც ეგზეგეტმა მოახდინა გავლენა და არა როგორც ღვთისმეტყველმა.

„ფიქრობდა ქრისტეს ბუნებაზეც, თუმცა ვერ შეძლო, ამ საკითხში ბოლომდე თანმიმდევრული ყოფილიყო… როგორაა შესაძლებელი, შემოქმედი ქმნილება გამხდარიყო? ამის დაშვება ხომ ორივეს ბუნებას ეწინააღმდეგება, — ქმნილებისაც და შემქმნელისაც. ალბათ, აქ რჩება ადგილი რწმენისთვის, უფალი ყველაფერს თავის დროზე გაგვიმჟღავნებსო, — იმშვიდებდა თავს გრიგოლი და ყველანაირად ცდილობდა, გაჰქცეოდა აზრს, რომელიც კარგა ხანს აწამებდა, — ვაიმე, ხომ არ ვცდები ჩემს შეხედულებებშიო?“

ნებისმიერი ხელოვანი იმას ქმნის, რასაც შინაგანად განიცდის: მისთვის აქტუალურ საკითხებს, პრობლემებს, შინაგან განცდებს და ა.შ. ამგვარად, ხელოვნებაში აზრი გამოითქმის და აზროვნების ძალა ხელოვნებაში თავის რეალიზაციასა და გამოხატვის კერძო ფორმებს იძენს. ასეა მხატვრული ლიტერატურის ჟანრებშიც: ადამიანი წერილობით გადმოსცემს იმას, რაც მის ქვეცნობიერში ზის, მაგრამ ამას ყოველთვის პირდაპირ ვერ გამოხატავს ან არ სურს პირდაპირ გამოხატვა. ეს არის ხელოვანი ადამიანის ინტიმური მხარე: საკუთარი კითხვების, პრობლემების, სულიერი ტკივილის გაზიარება (ნუ გვატყუებს ავტორი, რომ მას ეს პრობლემები არ აქვს. ავტორი და ხელოვანი თავიანთ შემოქმედებით იცნობა (შეად. მათე 7, 16) და ჩვენი ავტორის შემოქმედება კი წმ. მამების მორწმუნეთა გრძნობების დაცინვაა, რისთვის არის ეს საჭირო? ეს გაუგებარია და არ არის სწორი. ჩვენ ისღა დაგვრჩენია, მწუხარება გამოვხატოთ ავტორის სულიერი მდგომარეობის გამო. ის თავის აზრებს (რომლებიც მას აწუხებს) წმინდა მამის პირით გამოხატავს, რომელსაც ლოგოსის ერთ ჰიპოსტასში ორი ბუნების გაერთიანების (ერთობის) საკითხში არავითარი პრობლემა არ ჰქონდა, რასაც თავად წმ. გრიგოლი თავის 45-ე სიტყვაში ადასტურებს.

„ამ აზრის დაშვებას გაურბოდა გრიგოლი და იწყებდა გამოსავლის ძიებაზე ფიქრს ისეთი არაბიბლიური, ფილოსოფიური ტერმინების გააზრებით, როგორიც არის: „ჰიპოსტასი“, „ერთარსი“, „ღვთაებრივი ბუნება“ და ა. შ.“

ზემოთ ჩვენ საკმაოდ ვრცლად ვისაუბრეთ წმინდა მამების მიერ წმინდა ფილოსოფიური ტერმინოლოგიის გამოყენებაზე, ასევე ტერმინ „ჰიპოსტასზე“, რომელიც ჯერ კიდევ სეპტუაგინტაში გამოიყენებოდა, ებრაული ტექსტის ბერძნულ ენაზე თარგმნისას. ავტორი კი, რამდენადაც წერილის ტექსტოლოგიაში ვერ ერკვევა, ისევ და ისევ თავის უცოდინრობასა და არაკომპეტენტურობას აჩვენებს და სურს ეს მხატვრული გაფორმების საფარქვეშ დამალოს.

„მთელი რომი და ალექსანდრია ამიმხედრდა მაშინ. რა იყო ეს, თუ არა ბრძოლა ძალაუფლებისთვის?! საკითხი ასე დააყენეს: მოდით, განვიხილოთ, როგორ იქნა არჩეული გრიგოლი ნაზიანზელი კონსტანტინოპოლის ეპისკოპოსად და ეპისკოპოსის არჩევის წესიც განვსაზღვროთო. ბრალდება ორ საკითხს მოიცავდა: 1. მე ვიყავი სასიმას მოქმედი ეპისკოპოსი და“

აქ ჩვენი ავტორი წმ. მამის ბიოგრაფიული ცნობების ნიუანსებში უცოდინრობას კვლავ ამჟღავნებს. უნდა გავითვალისწინოთ, რომ კონსტანტინოპოლის კათედრის მიმართ წმ. გრიგოლის თითქოსდა არაკანონიკური ქმედება ალექსანდრიისა და კონსტანტინოპოლის ისტორიული მეტოქეობიდან გამომდინარეობდა: უკანასკნელი პირველთან მიმართებაში პირველობას ამტკიცებდა, პენტარქიის კათედრების რიგობითი ნომრის სახით, რაც აღმოსავლური კათედრების პატივის პირველობაზე მიუთითებდა და ამას ალექსანდრიელები კონსტანტინოპოლელებს ვერ პატიობდნენ, როდესაც იმპტერატორებმა ეს უკანასკნელნი დააწინაურეს. უნდა გავითვალისწინოთ ძალიან მნიშვნელოვანი ასპექტი. როგორც უკვე ვთქვით, წმ. გრიგოლი, რომელიც სასიმის ეპისკოპოსად დანიშნეს, არ ეწვია ამ კათედრას ეპისკოპოსის ხარისხში, რადგან არიანელებთან უთანხმოების შემდეგ წმ. ბასილი, კაპადოკიის კესარიის ეპისკოპოსი, ტიანელ მიტროპოლიტ ანთიმეს მოელაპარაკა და სასიმის კათედრა ადმინისტრაციულად ანთიმეს დაექვემდებარა (11). ეს ნიშნავდა, რომ წმ. გრიგოლი სასიმის ეპისკოპოსი აღარ იყო, რადგან ემორჩილებოდა წმ. ბასილს და არა ანთიმეს. წმ. გრიგოლის მოწინააღმდეგეებმა კი ისე წარმართეს საქმე, თითქოს ის მაინც სასიმის ეპისკოპოსი იყო და ამ საბაბით განხეთქილება და ინტრიგების წამოიწყეს.

„2. ეპიკოპოსთა თანხმობის გარეშე, იმპერატორის მიერ დანიშნული. ყველანაირად ვეწინააღმდეგებოდი ამ საკითხის განხილვას, ვფიქრობდი, რომ ამ თემის წინ წამოწევა ეკლესიას მხოლოდ ვნებას მოუტანდა, მაგრამ უმრავლესობამ იმარჯვა და მიიღეს კონსტანტინოპოლის კრების მე-4 კანონი, რომელმაც ეპისკოპოსად ჩემს მსახურებას წერტილი დაუსვა. იმპერატორი თეოდოსი კი, რომელიც მანამდე ძმურ ქრისტესმიერ სიყვარულს მეფიცებოდა, სასწრაფოდ დათანხმდა მიღებულ დადგენილებას და კათედრა დამატოვებინა“

წმ. გრიგოლის წინააღმდეგ მე-4 წესი კი არ აამოქმედეს, რომელიც მას საერთოდ არ ეხებოდა, (ეს წესი მაქსიმე ცინიკოსის წინააღმდეგ აამოქმედეს კრების მამებმა) არამედ ნიკეის I მსოფლიო კრების (325 წ.) მე-15 წესი. ავტორმა არ იცის, რომ კრების მამებმა წმ. გრიგოლი კონსტანტინოპოლის არქიეპისკოპოსად განაწესეს (12), შემდგომში კი ეგვიპტელმა და მაკედონელმა ეპისკოპოსებმა მის წინააღმდეგ აღნიშნული ნიკეის წესი აამოქმედეს იმ მიზეზით, რომ ანტიოქიის კათედრის ჩანაცვლების საკითხში (წმ. მელეტი ანტიოქიელის გარდაცვალების შემდეგ) მან დასავლეთის პოზიციას (რომი) დაუჭირა მხარი კანდიდატ პაულინეს სახით. აღმოსავლელ ეპისკოპოსებს არ სურდათ დასავლეთისთვის ამ კათედრის „დათმობა“ და ამიტომ წმ. გრიგოლის, როგორც კრების თავმჯდომარისა და დედაქალაქის არქიეპისკოპოსის, წინააღმდეგ ინტრიგები წამოიწყეს — „გაიხსენეს“ მისი სასიმის ეპისკოპოსობა, რასაც თავად წმ. გრიგოლი არ აღიარებდა. მას არ სურდა ანტიოქიის საკითხის გამო ეპისკოპოსებთან ურთიერთობის გართულება წასვლა გადაწყვიტა — მშვიდობის შენარჩუნების მიზნით და არა იმიტომ, რომ არაკანონიკურად იყო არჩეული, როგორც ჩვენს ავტორს ჰგონია. ანუ, პიქირით მოხდა: წმ. გრიგოლი თავად კრების დელეგატმა-ეპისკოპოსებმა დაამტკიცეს და ამ დამტკიცებას მსოფლიო მნიშვნელობა ჰქონდა, რადგან წმ. გრიგოლი თავად მსოფლიო კრებამ დაამტკიცა. წმ. გრიგოლმა კათედრაზე უარი ეკლესიაში მშვიდობის შენარჩუნების გამო თქვა. ასე რომ, ჩვენი ავტორი ან ცრუობს ან წმინდა მამის ბიოგრაფიის ნიუანსებს არ იცნობს.

„მას კი, გრიგოლს, არათუ არავინ გადაურჩენია, ერთი სასწაულიც არ მოუხდენია თავისი რელიგიური მოღვაწეობის განმავლობაში“

წმ. გრიგოლი ბრძენი მისიონერი იყო და შეეძლო მართლმადიდებლებში ჭეშმარიტი რწმენა სიტყვის ძალით შეენარჩუნებინა, არიანელები კი მართლმადიდებლობაში მოეყვანა, როგორც ეს კონსტანტინოპოლში გააკეთა, „ანასტასიის“ ეკლესიის ერთადერთ მართლმადიდებლურ სამრევლოში (Ἀνάστασις ბერძნულად აღდგომას ნიშნავს). ზუსტად ეს ეკლესია იქცა იმპერიაში მართლმადიდებლობის აღორძინების ცენტრი. ამ ტაძარს ასეთი სახელი იმის სახსოვრად უწოდეს, რომ მასში, წმ. გრიგოლის ღვაწლით ნიკეური აღმსარებლობა აღორძინდა, რომელიც თავის დროზე არიანელმა მწვალებლებმა წაბილწეს და თითქმის სრულად გაანადგურეს (13). წმ. გრიგოლი იქ ღვაწლს ეწეოდა. მისი კვება, სამოსი და ცხოვრების წესი ისეთი უბრალოებით გამოირჩეოდა, რომ მოწინააღმდეგენი ხშირად დასცინოდნენ და კიცხავდნენ კიდეც. ის მუდამ თავის მრევლს მწყემსავდა, მართლმადიდებლურ დოგმატებს იცავდა და აზუსტებდა, წმინდა წერილს კითხულობდა, ღარიბებზე ზრუნავდა და გზააცდენილებს ჭეშმარიტებისკენ მიუძღვოდა. მისი ენერგიული და დაუღალავი საქმიანობის შედეგად კონსტანტინოპოლში მისი მრევლი რამოდენიმე თვეში რიცხობრივად გაიზარდა, რომ მალე არიანელებს გადაუსწრებდა. ამან მის მტრებში სასტიკი ბრაზი გამოიწვია და მას მუდამ უსიამოვნებას უქმნიდნენ. მისგან ხალხი რომ მიექციათ და ქადაგებაში ხელი შეეშალათ, არიანელები მის მდაბიო წარმომავლობას უსმევდნენ ხაზს, მის მრევლის მცირერიცხოვნებაზე ამახვილებდნენ ყურადღებას და ა.შ. როდესაც ეს ხრიკები უშედეგო აღმოჩნდა, მათ სცადეს ხალხში წმინდა მამის მიმართ პატივისცემა შეერყიათ და ცილისწამებას მიმართეს, თითქოს ის მრავალღმერთიანობას ქადაგებდა ან საზოგადოებრივ წესრიგს არღვევდა და ა.შ. მაგრამ მისი სწავლების ჭეშმარიტება და ცხოვრების წესი იმდენად კარგად იყო ცნობილი და ამ ცილისწამების არავის სჯეროდა. ბოლოს, არიანელებმა გამოვალი მდგომარეობის გამო უკვე ფიზიკური ძალის გამოყენება სცადეს, რითიც წმ. გრიგოლის წინაშე, რომელიც მთელი კონსტანტინოპოლის არიანელობას წინ აღუდგა, თავისი უმწეობა გამოავლინეს. 379 წლის 21 აპრილს, აღდგომის ღამეს, არიანელები ანასტასიის ტაძარს თავს ესხმიან, რის შესახებაც ზემოთ ვისაუბრეთ. ჩვენი ავტორი, ფაქტების აღრევით, ისევ ცდილობს დაამდაბლოს წმ. გრიგოლი, რომელმაც მართლმადიდებლობაში მრავალი არიანელი მოაქცია, რაც მართლმადიდებლებზე თავდასხმის მიზეზი გახდა. უბრალოთ კი არ იყო, რომ წმ. ათანასე არიანელებს „არიომანიტებს“ (ἀρειομανῖται), „არიოუგუნურებს“ უწოდებდა. ჩვენი ავტორი არიოუგუნურებას შორს ვერ გაცდა, პირიქით, მათ ხაზს აგრძელებს თავისი იაფფასიანი ტექსტების გვერდებზე და ჰგონია, რომ ამით დიდებას მოიმრავლებს, მაგრამ ისტორიული ფაქტების დამახინჯებით მხოლოდ უკეტურ სახელს თუ მოიხვეჭ.

ამდენი არიანელის ცხონების გზაზე დაყენება წმ. გრიგოლის სასწაული იყო — მისი დამაჯერებელი და მტკიცე სიტყვა ქრისტეს ეკლესიის სხეულში განდეგილთა დაბრუნების მტკიცე საფუძველს ქმნიდა. ჩვენმა ავტორმა კი, როგორც რიგითმა „მოწმემ“ წერილის დავიწყება ამჯობინა, წერილისა, რომელშიც პავლე მოციქული ცალსახად ამბობს, რომ სული წმიდით დამოძღვრილნი ნიჭებს იღებენ და ყველასთვის ეს ნიჭი სხვადასხვაა: „ნიჭი სხვადასხვაა, მაგრამ ერთია სული. და მსახურებაც სხვადასხვაა, მაგრამ ერთია უფალი. სხვადასხვაა მოქმედებაც მაგრამ ერთია ღმერთი, ყოვლის მოქმედი ყველაში. ხოლო თვითეულ ჩვენგანს სასიკეთოდ ეძლევა სულის გამოვლენა. ზოგს სულისაგან ეძლევა სიბრძნის სიტყვა, ზოგს — ცოდნის სიტყვა იმავე სულით; ზოგს — რწმენა იმავე სულისაგან, ზოგს — ნიჭი მკურნალობისა იმავე სულით; ვის — სასწაულთმოქმედება, ვის — წინასწარმეტყველება, ვის — სულთა გარჩევა, ვის — სხვადასხვა ენა, ვის კიდევ — განმარტება სხვადასხვა ენის. ხოლო ყოველივე ამის მოქმედია ერთი და იგივე სული, რომელიც იმას უწილადებს თვითეულს, რაც თვითონ ნებავს“ (1 კორ. 12, 4-11).

„ნუთუ ასე დაუნდობლად გადაყლაპა ბასილმა გრიგოლი? ჯერ მაშინ არ დაინდო, როდესაც იძულებით დაასხა ხელი სასიმას ეპისკოპოსის ტახტზე, პირადი მიზნებისთვის გამოიყენა, რამაც საბოლოოდ კონსტანტინოპოლის პატრიარქის ტახტი დააკარგვინა და ავტორიტეტიც გვარიანად შეურყია“.

ავტორი ხელოვნურად ცდილობს წმ. გრიგოლსა და წმ. ბასილს შორის ცხოვრებისეული წინააღმდეგობა შემოიტანოს და მის ხრიკზე რომ არ წამოვეგოთ, წმ. გრიგოლის 43-ე სიტყვა  უნდა წავიკითხოთ, რომელიც მან მისი მთელი ცხოვრების მეგორბის, წმ. ბასილის, დაკრძალვაზე წარმოთქვა. წმ. გრიგოლმა წმ. ბასილისადმი ერთ-ერთ წერილში წერს: „შენით უფრო ვსუნთქავ, ვიდრე ჰაერით და მხოლოდ იმით ვცოცხლობ, რომ შენთან ერთად ვარ და როდესაც ცალ—ცალკე ვართ, გონებით განუყრელად შენთან ვარ“ (epist. 6). იგივე გრძნობების წმ. ბასილისადმი მიძღვნილ სიტყვაშიც ჩანს.

„ხომ შეიძლებოდა სხვანაირები ვყოფილიყავით? განა ხსოვნა, თავისი არსით, წარმავალი და მოძრავი არაა? ჰოდა, რა მნიშვნელობა აქვს ვინ ვიყავი, მთავარია, ვინ ვიქნები! მეგონა ერთი სასწაული მაინც მქონდა მოხდენილი, არც ეს აღმოჩნდა მართალი. წმინდანად ქცევის უკანასკნელი შანსიც კი დაკარგულია“

ჩვენს მიერ ზემოთ მოყვანილი კონტექსტუალური გარჩევა გვიჩვენებს, რომ ავტორს საერთოდ არ ესმის, თუ რა არის წმინდანობა მართლმადიდებლობაში. ამის გასაგებად, კარგი იქნებოდა, ავტორს შესაბამისი სამეცნიერო ლტერატურა წაეკითხა, მაგრამ მას მართლმადიდებლურ ტრადიციასა და მის მიმართულებებზე ღრმა მსჯელობა არ უყვარს და თავის მითებით აღსავსე აზრს გამოხატავს.

„და აი, სპერმის უკანასკნელმა წვეთმაც დატოვა მისი სხეული“

ჩვენ კი გვესმის, რომ ავტორის მიერ ნახსენებ σπέρμα-ს ანტიკურ ფილოსოფიასთან არაფერი აქვს საერთო და ავტორის ამგვარი გარყვნილი კონტექსტის მქონე გაუკუღმართებული აზრები თავის თავზე მეტყველებს. ამიტომ, დასკვნების გამოტანას მკითხველს მივანდობთ.

და კიდევ ავტორის ერთ სქოლიოს განვიხილავთ, სადაც ის წერს შემდეგს: „დაჩოქვა — ქრისტიანი ქალბატონების საყვარელი პოზა. მოჩვენებითი თავმდაბლობა“

ჩვენ ავტორის ყველა ბოდვით აღსავსე სქოლიოს, რომლებიც ცინიზმის აპოთეიზსა და კულმინაციას შეიცავენ, არ განვიხილავთ. შევეხებით მხოლოდ ჩვენს მიერ ნახსენებ სქოლიოს, რომელშიც ცინიზმი უკვე მკრეხელობაში და გმობაში გადადის. ქალების, კერძოდ კი, ქრისტიანი ქალების მუხლმოდრეკაში (მაგრამ ავტორის თვის ეს „დაჩოქვაა“) ავტორი თავის გარყვნილ ფანტაზიებს გულისხმობს და თავადვე მოწმობს, რომ მას არაფერი აქვს საერთო ქრისტიანობასთან. ალბათ მარიამ მაგდალელი, რომელიც ქრისტეს საფლავთან მისული მაცხოვრის სიკვდილს ტიროდა — „ხოლო მარიამი სამარხთან იდგა და ტიროდა; ასე მტირალი დაიხარა (παρέκυψεν) სამარხისაკენ“ (იოანე. 20, 11) — ჩვენი ავტორის გარყვნილი ხედვით „ქრისტიანი ქალების საყვარელს პოზაში“ ჩადგა. ალბათ სახარებისეული ქალიც, რომელმაც ქრისტეს ფეხებს უკოცნიდა, მირონს ასხავხა და თმით უშრობდა მის ფეხებს (ლუკა. 7. 37–48), „ქრისტიანი ქალის საყვარელ პოზაში“ იყო. ამაში ჩანს, ზუსტად, ავტორის სულიერი ობსკურანტიზმი და მებრძოლი ფანატიზმი, როდესაც იგი ცდილობს „მხატვრული“ ნაწარმოების საბაბით მართლმადიდებელი ქრისტიანობისა და ზოგადად ქრისტიანობის მიმართ თავისი ნამდვილი ზრახვები დაფაროს. ასეთი ადამიანი ყველაფერს გარყვნილად ხედავს, რითიც პავლე მოციქულის სიტყვებს გვახსენებს:  „წმიდათათვის ყველაფერი წმიდაა, ბილწთა და ურწმუნოთათვის კი არაფერი არ არის წმიდა, არამედ შებილწულია მათი გონებაც და სინიდისიც“ (ტიტე. 1, 15).

„P. S. და მაინც, სად იყო და რას აკეთებდა სატანა მთელი ამ დროის განმავლობაში? ღმერთზე ბევრი გველაპარაკა, ეშმაზე კი კრინტიც არ დაუძრავს გრიგოლ ღვთისმეტყველს. სამწუხაროდ, ჩვენ მოგვიწევს ამ რიტორიკულ კითხვაზე გულში პასუხის გაცემა…“

ჩვენი ფანტასტი-ავტორის „გენიაური“ დასასრული, რომელშიც იგი ეკლესიის მამების მიმართ ფანატურად უარყოფით დამოკიდებულებას ვერ ფარავს. მისი „გამოჩენილი მხატვრული შედევრი“ მხოლოდ მისნაირი ადამიანების სმენას თუ დაატკბობს. ასეთი ლიბერალური ფანატიზმი თავზეხელაღებულ ობსკურანტიზს ესაზღვრება. ასეთ ადამიანს სურს მხოლოდ სხვისი დაკნინება და მისთვის სულ ერთია ეს მრავალი მილიონი ადამიანისათვის პატივსაცემი წმინდა იქნება თუ მრავალსაუკუნოვანი წმინდა მამათა ტრადიციის მატარებელი ცოცხალი ადამიანები. ასეთი ადამიანი ცდილობს რომელიმე საზოგადოებას აამოს და მხოლოდ თავის სავალალო მდგომარეობას აჩვენებს, რაც ქრისტიანულ სინანულს იმსახურებს. „რიტორიკული კითხვა“ მხოლოდ ჩვენი ავტორის მსგავს მშფოთვარე ტვინებში შეიძლება გაჩნდეს. ასე იმიტომ ხდება, რომ ადამიანი შინაგან სიმშვიდეს არ ეძებს და დროის გარემოებებსა და საკუთარ სარგებელს გამოკიდებული, თავგუდმოგლეჯილი ცხოვრებისეულ ბურუსში მიექანება, რომლის დასასრული – უცნობია.

რათქმაუნდა, ეშმაკს არასოდეს სძინავს და ის „დაძრწის, როგორც მბრდღვინავი ლომი, და მსხვერპლს დაეძებს“ (1 პეტრ. 5, 8). ჩვენ ვხედავთ რომ ჩვენი ავტორი, არიანელების მსგავსად, ეშმაკის მსხვერპლი ხდება.

ამ სტატიაში შექმნილი წმ. გრიგოლისა და წმინდა მამების სახე თავად ავტორის, როგორც შემოქმედისა და ხელოვნის, დამახინჯებული სახეა და მას შეესაბამება. როგორიც შემოქმედია, ისეთივეა მისი სახე — ეს არის ფსიქოლოგიური ჭეშმარიტება. როგორიცაა სტატიის გმირის ფსიქოტიპი, ისეთივეა თავად ავტორის ფსიქოტიპი. ასეთი ჭეშმარიტებაც კი (სტატიაში ნაჩვენები) სიბრალულს იწვევს. მართალია პავლე მოციქულის სიტყვა, რომელიც ავტორს შეიძლება მივუსადაგოთ: „და თვით თქვენგანაც აღდგებიან კაცნი, რომელნიც ილაპარაკებენ უკუღმართად, რათა მოწაფეები გადაიბირონ“ (საქმე. 20, 30). ეს წინასწარმეტყველება სრულდება ამ კონკრეტულ შემთხვევაშიც, რადგან იოანე მოციქულის სიტყვებით: „ჩვენგან გამოვიდნენ, მაგრამ არ იყვნენ ჩვენგანნი, ვინაიდან ჩვენგანნი რომ ყოფილიყვნენ, ჩვენთანვე დარჩებოდნენ; მაგრამ გამოვიდნენ, რათა ცხადი გამხდარიაო, რომ ყველანი როდი არიან ჩვენგანნი“ (1 იოანე. 2, 19). ახლაც გაცცხადდა იგივე და ყველამ ნათლად დაინახა, თუ რა მიზნები და მისწრაფებები ჰქონდა ავტორს, როდესაც წმინდა მამების სახელს არცხვენდა. რათქმაუნდა, შეიძლება კრიტიკის წერა, მხოლოდ საკუთარი ღირსების გრძნობითა და მილიონობით მორწმუნე ადამიანის გრძნობებისადმი პატივისცემით, მაგრამ მოცემულ შემთხვევაში, ავტორმა თავისი დაუფარავი ზიზღი, სიტყვიერი სიბილწით აღსავსე უღირსობა და ისტორიული მოვლენების დამახინჯება აჩვენა.

საინტერესოა, რომ სტატიის ქვესათაურს ავტორმა — „ნამდვილი ამბავი“ — უწოდა, მაგრამ ჩვენმა კრიტიკულმა სტატიამ საპირისპირო რამ აჩვენა — ავტორის სტატია ისტორიულ სინამდვილეს არ შეესაბამება. ვის რაში დაჭირდა ასეთი ტყუილი? მკითხველმა თავად გამოიტანოს დასკვნა. ადამიანი არ უნდა უღრმავდებოდეს იმ საკითხებს, რომლებსაც თავისი გონებით ვერ დაძლევს: დოგმატური ღვთისმეტყველება, ქრისტიანული ფილოსოფია, ბიბლიის კვლევა, ქრისტიანული ისტორიის საკითხში ანალიტიკური აზროვნების უნარი — ეს ჩვენი ავტორის გონებრივ შესაძლებლობებს აღემატება. მისი საასპარეზო მხატვრული ჟანრია, მაგრამ აქაც კი (მის სტატიას ვგულისხმობთ) მას სიმართლეზე დაფუძნებული ისტორიული მოვლენების ლამაზად და მხატვრულად, და რაც მთავარია — დეტალურად გაფორმების უნარი ვერ გამოავლინა.

ჩვენ არ გვაქვს უფლება, ვინმეს რჩევები მივცეთ, მაგრამ თუ ავტორი ისურვებს მისი სტატიის კრიტიკაზე პასუხის გაცემას, ჩვენ მას ასეთ რჩევას მივცემთ: ნებისმიერი საპასუხო სტატია (თუნდაც მხატვრულად გაფორმებული) პირველწყაროების მითითებებს უნდა შეიცავდეს და ამა თუ იმ წმინდა მამის სახეს არ უნდა ამახინჯებდეს. ასეთ მითითებების გარეშე მისი მორიგი სტატია ყვითელი პრესის დონის სალაღობოს დაემსგავსება და ჩვენ მას აღარ ვუპასუხებთ. თუ სტატია მცირედით მაინც იქნება ისტორიის შესაბამისი, მაშინ გავცემთ პასუხს. ვუსურვოთ ავტორს სულის ცხონება, ბრძნული აზრები და ცხოვრებაში გონივრული ნაბიჯების გადადგმა.

1. იხ.: http://demo.ge/index.php?do=full&id=1467
2. იხ.: Творенiя иже во святыхъ отца нашего Григорiя Богослова, Архiепископа Константинопольскаго. Томъ I. СПб.: Издательство П. П. Сойкина, 1912. С. 3.
3. იხ.: Полное собрание сочинений святых отцов и церковных писателей. Т.1, М., 2010. С. 653-654.
4. იქვე. С. 654.
5. იხ.: Полное собрание сочинений святых отцов и церковных писателей. Т.8, М., 2015. С. 17-18.
6. იხ.: Полное собрание сочинений святых отцов и церковных писателей. Т.8, М., 2015. С. 755-764.
7. იხ.: М.Д.Муретов. Учение о Логосе у Филона Александрийского и Иоанна Богослова. Санкт-Петербург, 2012. С. 4.
8. იხ.: Philostratus Flavius, Eunapius. The lives of the sophists / With an engl. transl. by W.C. Wright. — Cambridqe (Mass.): Harvard univ. press; London: Heinemann, 1968 (Loeb classical library; 134).
9. იხ.: Календарь праздников Армянской Церкви. Св. Эчмиадзин, 2000. С. 4.
10. იხ.: Полное собрание сочинений святых отцов и церковных писателей. Т.1, М., 2010. С. 659.
11. იხ.: J. B. Bauder. Vie de Saint Gregoire de Nazianze, archeveque de Constantinople, p. 166-171. Paris, 1827.
12. იხ.: Полное собрание сочинений святых отцов и церковных писателей. Т.1, М., 2010. С. 663.
13. იხ.: Полное собрание сочинений святых отцов и церковных писателей. Т.1, М., 2010. С. 657