იოანე კაზარიანი

(წმ. ნინოს სახელობის მართლმადიდებლური ქრისტიანული  აპოლოგეტიკურ-მისიონერული ცენტრი)

    ჩვენ ვაგრძელებთ ჩვენს კრიტიკულ შენიშვნებს რობერტ ხაიდლერის (საევანგელიზაციო ცენტრის ,,სიონის დიდება’’ უფროსი პასტორი, ტეხასი, აშშ) წიგნზე სახელწოდებით ,,მესიანური ეკლესიის აღდგენა!’’ (1), კონკრეტულად ამ ნაშრომის ერთ თავს – ,,როგორ უარყო ეკლესიამ ებრაული ფესვები’’ – ეხება ჩვენი უკვე მეხუთე შენიშვნა (2).

V ნაწილი

პასტორი წერს: „კონსტანტინემდე ქრისტიანები არასოდეს აღნიშნავდნენ ქრისტეს შობას, მაგრამ წარმართები, რომაელები, ხანგრძლივი დროის განმავლობაში აღნიშნავდნენ მზე-ღმერთის დაბადების დღეს. ჩვ. წ. აღ-ის 274 წელს იმპერატორმა ავრელიანემ ოფიციალურ რომაულ დღესასწაულად დაადგინა მითრას დაბადების დღე. სატურნალიის სახელით ცნობილი მითრას დაბადების დღე, რომაელთა ერთ-ერთი საყვარელი დღესასწაული იყო, საყოველთაო სიხარულისა და საჩუქრების გადაცემის დრო. ეს ერთადერთი დღე იყო წელიწადში, როცა ბატონები ემსახურებოდნენ საკუთარ მონებს. რომაელები ღარიბ ბავშვებს საკვებს ურიგებდნენ. ახლა, როცა იესო მზე-ღმერთის განსხეულებად მიიჩნეოდა, სატურნალია გამოაცხადეს ქრისტიანულ დღესასწაულად – „შობად,“ „იესო ქრისტეს შობის დღედ!“

პატივცემული პასტორი საერთოდ არ ყოფილა საქმის კურსში იმის თაობაზე, რომ კონსტანტინე დიდის მართველობამდე (თავისი მამის კონსტანციუს ქლორის სიკვდილის შემდეგ 306 წ. მხედრობის მიერ აღიარებული იყო იმპერატორად) დიდი ხნით ადრე ქრისტიანები ზეიმობდნენ ქრისტეშობის დღეს. ამ დღესასწაულს ქრისტიანული სამყარო ზეიმობდა რომის იმპერიის სხვადასხვა რეგიონებში ჯერ კიდევ რომის იმპერატორ ავრელიანეს 274 წლის ედიქტამდე. აი, რამოდენიმე მაგალითი ეკლესიის ისტორიიდან: რომის ეპისკოპოსმა წმ. ტელესფორმა (+136 წ.) დაადგინა ქრისტეშობის წინა დღის ღამის ლოცვა. კათოლიკური ტრადიცია თვლის წმ. პაპს ტელესფორეს ღვთისმსახურების   სისტემატიზატორად; მის სახელთან არის დაკავშირებული ღამის მსახურება ქრისტეშობის დღეს, ჰიმნის „გლორი“–ას გალობა („Gloria“) და სხვა. ქრისტეშობას აღნიშნავდნენ აგრეთვე პალესტინის კესარიაში ეპისკოპოს წმ. თეოფილეს დროს (+115-181 წ.), რომელიც ამის შესახებ თავის წერილებში სწერს (იხ. Magdeburgenses, Cent. 2. c. 6. Hospinian, De origine Festorum Chirstianorum) (3). „მოციქულთა დადგენილებები“ (Αποστολικαὶ Διαταγαί) შედგება 8 წიგნისდან, რომელშიც შედიან კანონიკური, ლიტურგიკული და დისციპლინარული ხასიათის მასალები. ეს არის I-III  საუკუნეების ლიტურგიკულ-კანონიკური ძეგლების კომპილაცია; გარდა ამისა მასში შედიან რამოდენიმე ორიგინალური ტექსტები. მიჩნეულია, რომ ეს მასალები მიღებული იყო წმ. კლიმენტის მეშვეობით „რომის მოქალაქისა და ეპისკოპოსისა“ (+ 101 წ.). მაგრამ ეს ნაშრობი საბოლოოდ გაფორმდა მხოლოდ მე–IV ს. 80–ან წლებში. მაგალითად მოციქულთა კანონი № 85 ასახელებს ამ დადგენილებების ავტორად წმ. კლიმენტის. როგორც გამოკვლევებიდან სჩანს ეს კანონები დროთა განმავლობაში ივსებოდა. „მოციქულთა დადგენილების“ მე-5 წიგნის მე-13 თავში დაწესებულია დღესასწაულების აღნიშვნა და პირველ რიგში „უფლის შობისა“. მე-III საუკუნის დასაწყისში ქრისტეშობას მოიხსენიებს წმ. იპოლიტე რომაელი (+235 წ.)(4). მაშასადამე, ქრისტიანობის პირველ საუკუნეების (რომის პაპების მიერ დაწერილი) მოწმობები გვაუწყებენ, რომ ქრისტეშობის დღესასწაულმა მოიპოვა მყარი ნიადაგი, როგორც ტრადიციისა, იმპერიის ამ ნაწილში დიდი ხნით ადრე, იმპერატორ ავრელიუსამდე. ქრისტეშობის დღესასწაულის აღნიშვნის დამადასტურებლად  ჩვენ მოვიძიეთ კიდევ ერთი მნიშვნელოვანი მოწმობა ორი ჰომილიის სახით, რომელიც სწორედ ქრისტეშობას არის წარმოთქმული, წმ. გრიგოლ სასწაულმოქმედის მიერ (+ დაახ. 270 წ.). ასე რომ, არა მარტო  რომის ეკლესიაში დღესასწაულობდნენ ქრისტეშობას, არამედ რომის პალესტინასა და რომის მცირე აზიაში. წმ. გრგოლის, როგორც ამ ორი სიტყვის მთქმელის ავტორობა დამტკიცებული იყო ჯერ კიდევ მე-20 ასწლეულის დასაწყისში. ამ სიტყვებით წმ. სასწაულმოქმედი გრიგოლი ქრისტეშობის დღესასწაულს უწოდებს „დიად დღეს“, „სიხარულის დღეს“. ის რომ ამ დღესასწაულს აღნიშნავდნენ ნეოკესარიაში უკვე მე-III ასწლეულში მოწმობენ არა მარტო ჰომილიების სახელწოდებები, არამედ თავად მათი შინაარსი, რომელშიც მკაცრად მიდის თხრობა უფლის შობაზე ქალწულისაგან: „ახლა იშვება ქალწულისაგან ჩვენი ცხონებისთვის,…  გამოუთქმელი შობა, რომელიც საუკუნეებზე ადრე იყო, იცის მხოლოდ მან, ვინც იშვა; ახლანდელი შობა, რომელიც არის არა ბუნებით, იცის მხოლოდ წმინდა სულის მადლმა; პირველი შობა — ჭეშმარიტია, ხოლო უკანასკნელ — შობა დამცირებაში — მტკიცეა და სარწმუნო.  ღმერთი ღმერთისაგან იშვა; ის არის ასევე ადამიანი და ქალწულისგან მიიღო ხორცი“. (5)  მაგალითად, აგიოგრაფიული ლიტერატურიდან  ჩვენ ვიცით, რომ ათასნი ნიკომიდიელნი ეწამნენ ქრისტეშობის დღესასწაულზე რომის იმპერატორ დიოკლეტიანეს დროს 303 წელს (ხსენება ნიკომიდიელთა წამებულთა 10 იანვარს) (6)

რაც შეეხება ქრისტეშობის თარიღს ამ საკითხში დასავლეთსა და აღმოსავლეთს ერთი აზრი არ ჰქონიათ. ეს საკითხი იხილებოდა ჯერ კიდევ მე-III საუკუნეში (უკვე მაშინ, ქრისტიანობის პირველ საუკუნეებში, დიდი ხნით ადრე კონსტანტინე დიდის მართველობამდე, სახელდებოდა ქრისტეშობის სხვადასხვა თარიღები, მათ შორის 25 დეკემბერიც). ერთიანობა შედგა მხოლოდ შედეგობრივად ქრისტიანობის როგორც სახელმწიფო რელიგიად აღიარების შემდეგ, მაგრამ მოცემულ მომენტში ჩვენ ეს არ გვაინტერესებს, ჩვენ მხოლოდ მოგაწვდით მოკლე დაზუსტებას. ეკლესიის მიერ ქრისტეშობის დღესასწაულად 25 დეკემბერს აღნიშვნა მოხდა წარმართული კულტის „დაუმარცხებელი მზის“ – „sol invictus“-ის საპირისპიროდ, რათა ახლადმოქცეული ქრისტიანები დაეცვათ წარმართულ ზეიმში მონაწილეობისაგან. როგორც ცნობილია რომაელ წარმართებს 25 დეკემბერს ჰქონდათ ზეიმი ზამთრის ბუნიობისა-დღე (დაბადების დღე) „დაუმარცხებელი მზისა“. ეს ზეიმი  მიძღვნილი იყო „მზის ღმერთის“ განახლებისადმი. ამ დღეს რომაელები ართობდნენ მონებსა და ბავშვებს და წარმართული წესისაებრ აღვირახსნელობდნენ. ამიტომ ეს დღე ყველაზე მეტად ხელსაყრელი იყო სახარების ამბავის გასახსენებლად — ღმერთის ეპიფანია ადამიანის ხორცში კაცობრიობის სამყაროში, სხვაგვარად რომ ვთქვათ — ქრისტეს შობა, ჩვენი ცხონების (გადარჩენის) დასაწყისია, რომელიც იწოდება წმ. წერილში „სიმართლის მზედ“ (მალაქ. 4, 2). შობას და ნათლისღებას ერთ დღეს ზეიმობდნენ (7). ასე იყო მე–IV საუკენემდე. მხოლოდ მე–IV საუკუნის პირველ ნახევარში (დასავლეთში და აღმოსავლეთში მეორე ნახევრიდან) ქრისტეშობა უკვე აღინიშნებოდა 25 დეკემბერს. თუმცა ზოგიერთი აღმოსავლური ადგილობრივი ეკლესიები, მაგალითად, აღმოსავლეთში ადგილობრივმა სომხურმა ეკლესიამ შეინარჩუნა უფლის შობისა და ნათლისღების აღნიშვნა ერთად 6 იანვარს (უფრო სწორედ, შობა და ნათლისღება აღინიშნება ერთიანი სახელწოდებით — ღვთის განცხადება). აღმოსავლურმა ეკლესიამ ეპიფანიის აღნიშვნა 6 იანვარს მიუძღვნა სამ საუფლო მოვლენას: უფლის შობას, მოგვების თაყვანიცემას და ნათლისღებას. უძველესი მითითება ამის თაობაზე აქვს ჰერაკლიის (თრაკიის თემა) ეპისკოპოს წმ. ფილიპეს თავის ქადაგებაში, რომელიც მიუძღვნა დიოკლეტიანეს დროს ქრისტიანთა დევნის პერიოდში მომხდარ ერთ მოვლენას. უფლის დღესასწაულებზე მითითებულია აგრეთვე წმ. ფილიპეს მოწამეობრივი ცხოვრების აღწერაშიც 304 წ., რომელიც აღწერა მისმა თანამედროვემ. ქადაგებაში ეპიფანია იწოდება დღესასწაულად, რომელიც მყარად დამკვიდრდა საეკლესიო პრაქტიკაში (8).

უნდა ითქვას, რომ თავად ქრისტეშობა თავისი შინაარსით უკავშირდება ძველებრაულ ხანუკას დღესასწაულს. ხანუკა — ეს ხელახლა შობაა, განწმენდა, განახლებაა (იოან. 10, 22) იერუსალიმის ტაძრისა, რომელიც შებილწა წარმართმა მაკედონური წარმოშობის სირიის მეფემ – ანტიოქ ეპიფანემ. ამის გამო ტაძარი ხელახლა იყო ნაკურთხი. 165 წ. ქ.შ–მდე მაკაბელთა მიერ (1 მაკ. 4, 36-59) ბერძენ-სირიელთა ჯარის განდევნის შემდეგ იუდეველები ისევ ადიდებდნენ თავის ტაძარში ღმერთს. ასევე ლოგოსი, ძე ღვთისა, განხორციელდა მთელი კაცობრიობის განახლებისთვის, ყოველი დაცემული ადამიანისათვის, რომელიც საკუთარ სხეულს ანგრევს და შეურაცხყობს. ლოგოსი განხორციელდა, რათა აღადგინოს ადამიანი, გაანახლოს, განწმინდოს თავისი ტაძარი — სხეული და სული, რათა ადამიანმა ადიდოს ღმერთი სულით და სხეულით, რადგან  უფლის ტაძარი იყოს წმინდა (1 კორ. 3, 16-17; 6, 19-20) . წმ. გრიგოლ ღვთისმეტყველი (+ 389 წ.) ამბობს, რომ ქრისტესშობის დღესასწაული „ეს არ არის დღესასწაული შექმნისა, არამედ აღმშენებლობისა“, განახლებისა, განმწმენდელი მთელი ქვეყნისა (სიტყვა 38). მივყვეთ პავლე მოციქულის სიტყვას, რომ თვით ქრისტეს სხეული — ჭეშმარიტი ტაძარია, რომელშიც „მკვიდრობს ღვთაების მთელი სავსება სხეულებრივად“ (კოლ. 2, 9). და წმ. ბასილი დიდი (+ 379 წ.) ამბობს (29 ფსალმუნის განმარტება): „მაგრამ ეს ფსალმუნი სიმღერისა, წარწერილისამებრ, შეიცავს თავის თავში ერთგვარ სიტყას სახლის განახლების შესახებ. როგორც ჩანს ნივთობრივი თვალსაზრისით, ეს ფსალმუნი, რომელსაც მღეროდნენ ფსალმუნის ხმაზე, მიუთითებდა ცნობილი ტაძრისკენ, რომელიც სოლომონის დროს აშენდა; ხოლო სულიერი თვალსაზრისით ის ნიშნავს ღმერთი სიტყვის (ლოგოსის) განკაცებას;  და ფსალმუნზე წარწერილი მიუთითებს მისი (უფლის) სახლის განახლებას, ახლებურად და არაჩვეულებრივად მოწყობილისა“.

ხანუკასა და ქრისტესშობის კავშირი — აშკარაა, კიდევ ერთი მიზეზის გამო: ხანუკა ეს არის სინათლის ზეიმი. ცნობილია ხანუკია ან მენორათ ხანუკა – (ივრ.מְנוֹרַת חֲנֻכָּה‏‎‎‎, „ხანუკას ლამპარი ან კანდელი“), რომელსაც ანთებენ ხანუკის დღესასწაულის მანძილზე რვა დღის განმავლობაში. ხანუკიის ანთება – დღესასწაულის მთავარი რიტუალია — იგი სიმბოლოა სიწმინდის გამარჯვებისა, სულიერი მდგრადობისა, გამარჯვებისა სინათლის  გარშემო არსებულ სიბნელეზე. მისი რვა ლამპარი, რომელშიც ასხამდნენ ოდესღაც ზეთს, ახლა კი როგორც წესი ამაგრებენ სანთლებს, სიმბოლოა იმ სასწაულისა, რომელიც მოხდა მაკაბელთა აჯანყებისას და მათი გამარჯვებისას წარმართ ბერძენ-სირიელებზე. გადმოცემით ცნობილია რომ შებილწულ ტაძარში იპოვეს დოქი სავსე ნაკურთხი ზეთით, რომელიც ზუსტად რვა დღე ეყო მენორას ნათებისათვის. მეცხრე ლამპარი, სახელად — „შამაშ“,  დამხმარე, განკუთვნილი იყო სხვა სანთლების ასანთებად. ქრისტე როგორც ვიცით — არის ჭეშმარიტი ნათელი. აქაც ხანუკას დღესასწაული ანალოგიაა ქრისტესთან, რადგან ქრისტე ამბობს: „მე ვარ ნათელი ქვეყნისა, ვინც გამომყვება, არ ივლის ბნელში, არამედ ექნება სიცოცხლის ნათელი“ (იოან. 8, 12) და როგორც გვაუწყებს იოანე მოციქული: „იყო ნათელი ჭეშმარიტი, რომელიც გაანათლებს ყველა კაცს, მომავალს ქვეყნად“ (იოან. 1, 9).

ქრისტეს პირდაპირი კავშირი იერუსალიმის ტაძართან სულიერი თვალსაზრისით სჩანს თავად ქრისტეს სიტყვებში (იოან. 2, 19). ამ აზრს ამოწმებს ახალი აღთქმის ცნობილი მესიანელი კომენტატორი დევიდ სტერნი, რომელიც გარდა ამ კავშირისა  ხედავს კავშირს ხანუკასა და შობას შორის: „ბიბლია არ მიუთითებს იეშუას დაბადების თარიღზე, შესაძლოა იმიტომ, რომ ადამიანებმა თაყვანი არ სცენ თარიღს, არაედ მას, ვინც თაყვანისცემის ღირსია. თუმცაღა, საინტერესოა, რომ პირველი მორწმუნეები აშკარად ხედავდნენ კავშირს ხანუკასა და მესიის შობის დღეს შორის: პირველი მიეკუთვნებოდა მიწიერ შენობას, მეორე —ცოცხალი ღვთის ტაძარს, ციდან შთენილს, თავად იეშუამ გაავლო ასეთი ანალოგია, როცა სთქვა: „დაანგრიეთ ეს ტაძარი და მე მას სამ დღეში აღვადგენ“ (2:19)“(9).

ძალზედ სამწუხაროა, რომ თვით პასტორი რობერტი არ მიუთითებს თავის წიგნში ყველა ამ მოწმობებს ქრისტეშობის დღესასწაულის ადრეულ ხანაში აღვნიშვნის თაობაზე. არ აღნიშნავს, აგრეთვე ხანუკას კავშირს ქრისტეშობასთან, რაც კიდევ ერთხელ მოწმობს მის მიკერძოებულ პოზიციაზე და მისი წიგნის ღრმად იდიოლოგიზირებაზე.

(1) იხ. მისი რუსული თარგმანი: http://www.orhaolam.org/2012-11-28-16-16-30/79-2012-11-21-21-12-01/192-2012-12-14-15-59-46 და შემდგომი ქართული http://icej.ge/?p=10279

(2) პირველი ოთხი ჩვენი შენიშვნა შეგიძლიათ იხ. აქ.: http://www.faith.ge/?p=820;  http://www.faith.ge/?p=887; http://www.faith.ge/?p=925; http://www.faith.ge/?p=1084

(3) იხ. http://taylormarshall.com/2012/12/yes-christ-was-really-born-on-december.html

(4) იხ. http://oodegr.co/english/ekklisia/genika/pagan_origins_of_christmas.htm

(5) იხ. Творения свт. Григория Чудотворца и свт. Мефодия. М. Паломник. 1996, Беседа на Рождество, VIII, с. 261

(6) იხ. http://oca.org/saints/lives/2016/12/28/103664-20000-martyrs-of-nicomedia

(7) იხ. Христианские праздники. Всестороннее освещение каждого из великих праздников со всем его богослужением / Под ред. М.Скабаллановича. Киев, 1916. Кн.4. Рождество Христово, с.178-179.

(8) იხ. Прокошев П. А. Didascalia Apostolorum и первые шесть книг Апостольских Постановлений: Историко-критическое исследование из области источников церковного права. Томск, 1913, с.281-282.

(9) იხ. Девид Стерн. Комментарий к еврейскому Новому Завету. М., 2004. С. 265.