(მეორე ნაწილი)

• რეალური მყოფობა და სიმბოლიზმი
• პური და ღვინო — კონსეკრირებული ძღვენის აღმნიშვნელი სახელები
• შეცვლის (გარდაცვლის — metabole, transmuatatio) და ტრანსუბსტანციაციის ყალბი დილემა, პატრისტიკული ტერმინოლოგია.
• მისტიფიკაციის უცნაური მცდელობა — მაქსიმე აღმსარებელი და რეკაპიტულაციის მოძღვრება
  

რეალური მყოფობა და სიმბოლიზმი

ამ სტატიაში ყველგან სადაც ლაპარაკია ევქარისტიულ სიმბოლიზმზე, ყოველთვის მაქვს მინიშნება, რომ ტრანსუბსტანციაციის რწმენა არის განყენებული სიმბოლიზმის და არა ზოგადად სიმბოლიზმის საწინააღმდეგო, რადგან ის არამარტო არ უარყოფს აზრს წმინდა ნაწილების სიმბოლურობაზე, არამედ სიმბოლიზმი ევქარისტიაშიც და ნებისმიერ სხვა საიდუმლოში არის არსებითი. სიტყვა სიმბოლო და ფიგურა ბევრჯერ მეორდება ადრეული ეკლესიის მამების ფრაზებშიც და ეს ხშირად აღქმულია როგორც გარდაარსების დოქტრინის იდეურად საწინააღმდეგო ფაქტი.
პროფესორი თომას ჰოპკო თავის წიგნში ‘’მართლმადიდებლობის საფუძვლები’’ როცა ეხება ისტორიულ დავებს რეალური მყოფობის შესახებ, აღნიშნავს:
‘’ტრაგედია ორივე მცდელობის (იგულისხმება დასავლეთის ეკლესიაში ისტორიული ევქარისტიული დავების მხარეები) არის ის, რომ ისინი უპირისპირებენ ნამდვილს — სიმბოლურს და მისტიკურს… მართლმადიდებლობაში რეალური, ნამდვილი, მოქმედი არ უპირისპირდება სიმბოლურს, სულიერს და მისტიკურს…’’
და ერთი ბევრისთვის არასწორად გაგებული ფაქტი ტრანსუბსტანციაციის შესახებ არის ზუსტად რეალურის და სიმბოლურის დაპირისპირება. მაგრამ მაგალითად ალექსანდრე შმემანი ნაშრომში ‘’ევქარისტია’’ არა მარტო არასწორ ინტერპრეტაციას, არამედ არ არსებულ ისტორიულ ფაქტს წარმოადგენს:
‘’11-ე საუკუნეში დასავლეთში სათავეს იღებს ევქარისტიის რაციონალური ახსნის მცდელობები. ბერენგარიუს ტურელი თავაზობს განსხვავებას მასში მისტიკურის — ანუ სიმბოლურის ერთი მხრივ და მეორე მხრივ რეალურის. საიდუმლო მისი მიხედვით არის mystice non realiter. ამაზე, ლატერანის კრება… პასუხობს realiter non mystice, ანუ რეალური და ამიტომ არა მისტიკური, არა სიმბოლური. და ესაა ჩიხი, რომელშიც გარდაუვლად შედის სქოლასტიკა.’’

სინამდვილეში, ლატერანის კრების აქტებში საერთოდ არ გვხვდება არც მსგავსი ფორმულირება და არც შინაარსი, სადაც არის საიდუმლოს მისტიკური და სიმბოლური მხარის უარყოფა. რაც შეეხება სქოლასტიკოსებს, ზოგადად სქოლასტიკური აქსიომაა, რომ ნებისმიერი საიდუმლო მოიცავს სიმბოლოს, რამდენადაც საიდუმლო არის უხილავი მადლის ხილული ნიშანი, რა აზრსაც  ეტიმოლოგიურადაც თვითონ სიტყვა ‘’საკრამენტში’’ ატარებენ — ,,sacramentum – secretum’’ – ‘’წმინდა საიდუმლო.’’ სხვა სიტყვებით სიმბოლო, შეფარული ნიშანი არის საკრამენტების აუცილებლად თანმსდევი პირობა. თომა აქვინელი, რომელიც ამ ნარატივში ყველაზე დიდი ‘’ბუგიმენია’’ ევქარისტიაში, როგორც ყველა სხვა საიდუმლოში სიმბოლიზმს მრავალგანზომილებიან კონტექსტში ახარისხებს:
1 პირველ რიგში ევქარისტია არის სიმბოლო კომემორაციულ (ქრისტეს ვნებების გახსნება — წარსული)
2  დემონსტრაციულ (მადლის და ნიჭების სიმრავლის მოფენა განტეხვით და ეკლესიის ერთობა მისი არსობრივად დაუნაწევრებლობით — აწმყო) და
3 მაუწყებელ (მკვდრეთით აღდგომის — მომავალი) კონტექსტში.
მაგრამ ამ გარეგანი რეფერენციების გარდა, ასევე წარმოდგენილია როგორც თვითონ ქრისტეს სისხლის და ხორცის სიმბოლო ერთი მხრივ კონსეკრაციამდელი ძღვენის მიხედვით, რადგან ქრისტე აიდენტიფიცირებს თავის თავს სიმბოლურად პურთან და ღვინოსთან და ამ გაგებით ნებისმიერი პური არის ქრისტეს ხორცის ფიგურა და ასევე კონსეკრირების შემდეგაც, მიუხედავად იმისა, რომ პური და ღვინო სუბსტანციურად აღარ მყოფობს ტრაპეზზე, სიმბოლოს წარმოადგენს შენარჩუნებული სახეობები — ‘’სპეციები’’ (species), ანუ პურის და ღვინის გრძნობისმიერი ატრიბუტები (აქციდენციები). ამ შემთხვევაში, ისინი არის მხოლოდ ცარიელი სიმბოლოები (sacramentum tantum – ‘’მხოლოდ საიდუმლო’’). განსხვავებით ამისგან, ქრისტეს სხეული არის ერთდროულად რეალობაც და სიმბოლოც (res et sacramentum), რადგან ის არის ასევე მისტიური სხეულის (corpus Christi mysticum) არქეტიპი, რომელ სხეულშიც მოიაზრება წმინდა თანაზიარება. ხოლო თვითონ თანაზიარების მადლი არის ცარიელი რეალობა (res tantum).

რაც შეეხება ისევ სიმბოლიზმის საკითხს ადრეული ეკლესიის მამებთან, რათქმაუნდა დანამდვილებით მტკიცება შეუძლებელია, რომ ყველა მათგანი, რომელიც საუბრობს ევქარისტიაზე, როგორც სიმბოლოზე, საუბრობს res et sacramentum შინაარსით, მაგრამ თანაბრად, არც საწინააღმდეგო აზრს აქვს ლეგიტიმურობა, რომ მათი დამოკიდებულება მხოლოდ სიმბოლისტურია (გამონაკლისია პაპ გელასის და კვიპრიანე კართაგენელის ციტატები, სადაც სუბსტანციის უცვალებლობაზეა საუბარი, მაგრამ მათი ავთენტურობა და ტერმინოლოგიური სიცხადე არ არის გარანტირებული).

მაგრამ ზოგიერთ მათგანთან როგორიცაა ტერტულიანე და ავგუსტინე, ცალკეულ პასაჟებში ძალიან მძაფრი რეალისტური შინაარსი უკვე მთლიან სურათში ფაქტუალურად მიანიშნებს რომ სიმბოლიზმის და რეალიზის თანაარსებობა მათთვის არ არის დისჰარმონიული ფაქტორი. ამ კუთხით მნიშვნელოვანია ერთი დეტალი ტერტულიანეს სიმბოლისტურ მონაკვეთში მარკიონის წინააღმდეგ, რომელშიც ტერტულიანეს მიერ ევქარისტიის ფიგურალურობაზე აქცენტის დასმა მიმართულია იმ აზრისკენ, რომ იმისთვის რომ არსებობდეს სიმბოლო, საჭიროა არქეტიპის რეალობა, რაც მარკიონისტული, დოკეტისტური პრინციპით შეუძლებელია. აქედან გამომდინარე, საიდუმლოს მეშვეობით მორწმუნეთა მისტიური ერთობა როგორც ქრისტეს მისტიური სხეული მოითხოვს საიდუმლოში რეალური, ანუ ქრისტეს ბუნებითი სხეულის მყოფობას, რასაც აზრი ეკარგება ამ იდეის უარყოფისას. სხვა სიტყვებით კონსეკრაციისას სიმბოლურობა უკვე რეალობაშია ინტეგრირებული.

პური და ღვინო — კონსეკრირებული ძღვენის აღმნიშვნელი სახელები

ამ პერსპექტივიდან, ტრანსუბსტანციაციის დოქტრინაში სიმბოლიზმის და რეალიზმის ჰარმონიულობა იძენს გარკვეულ სემანტიკურ ჩარჩოსაც ნიშნის და რეფერენტი სახელების ურთიერთმონაცვლეობითი პრედიკაციით. ამიტომ ხშირად როდესაც ადგილი აქვს ისეთი ციტატების ტრანსუბსტანციაციის შინაარსის საწინააღმდეგოდ გამოყენებას, სადაც პური და ღვინო, როგორც აღმნიშვნელი სახელები ქმედითად რჩება კონსეკრაციის შემდეგაც, როგორც ეს იოანე დამასკელის ამ ციტატაშია:
‘’…ასევე ზიარების პური არის არა ჩვეულებრივი პური, არამედ ღმრთეებასთან შეერთებული’’ (მართლმადიდებლური რწმენის გადმოცემა)
მიანიშნებს თვითონ ტრანსუბსტანციაციის დოქტრინის შესახებ ზედაპირულ წარმოდგენაზე, რადგან მათ შორის თომა აქვინელიც ეწევა ამ აზრის აპოლოგიას (‘’ღვთისმეტყველების შეჯამება’’ 3:75:8). ამ შემთხვევაში პური, როგორც სიმბოლოს აღმნიშვნელი სახელი, ხდება არქეტიპის კუთვნილება სხვადასხვა მიზეზით:
1 კონსეკრაციამდელი + ზოგადი პრინციპით — ნებისმიერი პური და ღვინო თავად ქრისტეს სიმბოლოა, რამდენადაც თვითონ უფალი აღნიშნავს თავის თავს ამ სახელებით (იოანე 6:35; 15:1)
2 კონსეკრაციამდელი + კონკრეტული პრინციპით — სადაც უკვე არა ნებისმიერი, არამედ კონკრეტულად მელქისედეკის პური და ღვინო და კონკრეტულად საპასექო პურია ევქარისტიული ძღვენის ანტიტიპი
3 კონსეკრაციის შემდგომი — სახეობების — ‘’სპეციების’’ პრინციპით — რომლებიც დოქტრინის მიხედვით არ იცვლება და განგებულებითად ნარჩუნდება პურის ვიზუალურ და გრძნობისმიერ თვისებები, რამდენადაც ამ ფორმით დადგინდა საიდუმლო.

თვითონ იოანე დამასკელის მომდევნო სიტყვებში იდენტური აზრია გატარებული ჯერ კონსეკრაციამდელ ძღვენზე, ხოლო შემდეგ გრძნობისმიერ სახეობებზე — რაც თავიდან ბოლომდე ტრანსუბსტანციაციის სქოლასტიკური შინაარსია:
‘’თუ ზოგიერთი უწოდებდა პურს და ღვინოს უფლის ხორცის და სისხლის ნიშნებს, როგორც ღვთაებრივად შთაგონებული ბასილი, ისინი ამას ამბობდნენ კონსეკრაციამდე და არა კონსეკრაციის შემდგომ, ანუ თვითონ ძღვენის მიმართ.’’
‘’შემდეგ, მომავალი საგნები (უფლის სისხლის და ხორცის) ნიშნებად იწოდება, არა იმიტომ რომ არ არიან ნამდვილად ხორცი და სისხლი ქრისტესი, არამედ მათ (ესეიგი ვიზუალური სახეობების) მიერ ვმონაწილეობთ ქრისტეს ღვთაებრიობაში, როცა შემდგომ, ვიმონაწილევებთ გონისმიერად, მხოლოდ ჭვრეტით.’’

აქედან გამომდინარე, მართლმადიდებელი ავტორების პატრისტიკული პურიზმი, როგორც სქოლასტიკის ანტაგონისტური ფენომენი, ხშირად არამარტო არაავთენტურია, რაც ეს იოანე დამასკელის მაგალითზე ჩანს, არამედ არასწორ წარმოდგენებზეა აგებული. ამიტომ ზემოთ მოყვანილი ალექსანდრე შმემანის იგივე პრეტენზია საიდუმლოს რეალიზმის გაძლიერებულ აქცენტზე შეიძლება თავისუფლად მოერგოს დამასკელის ამ ციტატებს, უბრალოდ ერთადერთი იმუნიტეტი რაც მას ‘’ღვთისმეტყველების გარაციონალურების’’ მარკირებისგან იცავს არის მისი ეპოქალური — პატრისტიკული კუთვნილება. ამის გარდა, იგივე ციტატის შემდეგ მოყავს მორიგი არარსებული ფაქტი ტრანსუბსტანციაციის ინტერპრეტაციისას:
‘’გარდაარსება, ამ გამოცდილების მიხედვით, შედგება პურის სუბსტანციის შეცვლაში ქრისტეს სხეულის არსით, ხოლო სხეულის აქციდენციები პურის აქციდენციებით?’’
რაც უბრალოდ შინაარსის ზედაპირულ წარმოდგენაზე მიანიშნებს.

შეცვლის (გარდაცვლის — metabole, transmuatatio) და ტრანსუბსტანციაციის ყალბი დილემა, პატრისტიკული ტერმინოლოგია.

იოანე მეიენდორფი, თავის ნაშრომში ‘’ბიზანტიური ღვთისმეტყველება’’ წერს:
‘’ტერმინი როგორიც ‘’ტრანსუბსტანციაციაა’’ შეუსაბამო ჩანს ევქარისტიული საიდუმლოს აღსაწერად. ზოგადად გამოიყენება ტერმინი ‘’მეტაბოლე’’ და ის მოიპოვება იოანე ოქროპირის კანონში.’’
ხშირად ეს ტერმინოლოგიური ვარიაცია შემოთავაზებულია ბინარულ კონტექსტში, როგორც ორი ტერმინი რომლებიც თვისობრივად განსხვავებული შინაარსის მატარებლები არიან. გამომდინარე იქიდან რომ ტრანსუბსტანციაცია უკვე შინაგანად გულისხმობს ცვლილებას, (კონკრეტულად ბუნების ცვლილებას) ეს არის ლოგიკაში ცნობილი ე.წ ყალბი დიქოტომიის მარტივი მაგალითი, სადაც ზოგადი აუცილებლად გამორიცხავს კონკრეტულს (მაგ: X პიროვნება ლაპარაკობს ძუძუმწოვარ ცხოველზე, ესეიგი ის არ ლაპარაკობს დელფინზე).

ტრანსუბსტანციაცია არის გვიანდელი ნეოლოგიზმი რომელიც შეიქმნა იმ კონკრეტულ ისტორიულ მონაკვეთში, როცა მისი საკითხი სპეციფიკური ფორმით დაისვა. სემანტიკური თვალსაზრისით ეს არის ტერმინი რომელიც ენაში არ ჩნდება ბუნებრივ პირობებში, რადგან მას ჭირდება კონკრეტული გარემოს შექმნა, იქიდან გამომდინარე, რომ  ის არის კომპოზიტური სიტყვა, იმ აზრით, რომ გრამატიკულად სხვა ტერმინებისგან განსხვავებით, ის როგორც წესი არ სინთეზირდებოდა მოცემულ პრეფიქსთან და სუფიქსთან. აქედან გამომდინარე, ადრეულ ეკლესიაში მისი ექსპლიციტური სახით არ არსებობაში უცნაური არაფერი არაა და პირველ რიგში არც მდგარა მისი ფორმულირების კრიტიკული საჭიროება (არც გვიანდელ ეპოქაში ბერენგარიანული დავებისას და მითუმეტეს არც მანამდე — პატრისტიკულ ეპოქაში, როცა ეკლესია არ იდგა დოქტრინის განსაზღვრისთვის აუცილებელი პირობის წინაშე), ამის გარდა ეს არაა უალტერნატივო ტერმინი, რომლითაც თეორიულად შეუძლებელია საიდუმლოს სწორი კონცეფციის გამოთქმა.
ამიტომ ადრეული ეკლესიის ეპოქაში არსებული ტერმინ მეტაბოლეს არისტოტელესეული 4 ტიპიდან პირველზე — სუბსტანციურ ცვლილებაზე საუბარი საიდუმლოს აღწერის კონტექსტში უკვე საკმარისია რეალური მყოფობის დოქტრინის გამოთქმისთვის.

მაგალითად კირილე ალექსანდრიელი ‘’კომენტრებში იოანეს სახარებაზე’’ გალილეის კანაში წყლის ღვინოდ გადაქცევაზე როცა საუბრობს ტერმინით, რაც ზოგადად ცვლილებას მიანიშნებს, (ლათ. ‘’aqua in vinum transmutatur’’ ბერძ. ‘’To idor eis oion metaskeuazetai’’ (გარდაქმნა, გადამზადება), სახარების კონტექსტიდან გამომდინარე ცხადია, რომ ეს ეხება სუბსტანციის სასწაულებრივ ცვლილებას. უბრალოდ ტრანსუბსტანციაცია, როგორც ნეოლოგიზმი, ემსახურება იმ მიზანს, რომ აღწეროს ბუნების ცვლილების ძალიან უნიკალური ტიპი რომელიც სუბსტანციური ცვლილების ჩვულებრივი პრინციპისგან განსხვავებით (რაც გულისხმობს ან საგნის მოსპობას (corruptione) ან პირიქით გაჩენას (generatione) მიანიშნებს ერთი საგნიდან მეორეში მომენტალურ, ზებუნებრივად და საიდუმლოებრივად გადაცვლას და მას (metousiosis) იყენებს კიდეც ლეონტი იერუსალიმელი ევტიხიანიზმის იდეის, ეგვიპტეში წყლის სისხლად გადაქცევის პასაჟთან შედარებისას).
ამიტომ კითხვის შინაარსი ეხება ზუსტად ამ ცვლილების ტიპს — ადრეული ეკლესიის მამების მიერ გამოყენებული ტერმინები, აღნიშნავენ სუბსტანციურ ცვლილებას თუ არა? სხვა სიტყვებით ხდება თვითონ საგნის რაობის ცვლილება per se, თუ იმ შემთხვევითი (აქციდენციური) მახასიათებლების, ესეიგი იმ ატრიბუტების ცვლილება, რომლებიც არ ახდენენ საგნის რაობაზე გავლენას?

იგივე კონტექსტშ, ძღვენის ‘’საღვთო მადლით განმსჭვალვა’’, რომელზე აქცენტსაც აკეთებს უსპენსკი ოქროპირის არაავთენტურ ფრაზაში, ისევე როგორც ‘’ღვთაებასთან შეერთება’’ როგორც ცვლილების აღმნიშვნელი ფორმულები თავისთავად არ მიანიშნებს ძღვენის ბუნების სტატუსის შესახებ. მადლში სრულყოფილება მხოლოდ ქრისტეს ადამიანურ ბუნებას აქვს რომელიც არის მედიატორი ყველანაირი მადლის, შესაბამისად საიდუმლო თუ არ არის ქრისტეს ადამიანური ბუნების იდენტური შეუძლებელია იგივენაირად იყოს მადლში სრულყოფილი. სხვა მხრივ, მადლით განმსჭვავლვა კონკრეტული ობიექტების არის ზოგადად ღირებულებითი, ესეიგი რელაციური ტიპის — კონკრეტულად მათი საღვთო მადლთან მიმართებითი ცვლილება. ხოლო რელაცია, როგორც აქციდენცია, არ განსაზღვრავს საგნის რაობას, რადგან ნებისმიერი ქმნილება განიცდის შემთხვევითი მახასიათებლების ცვლილებას იდენტობის შენარჩუნების პარალელურად, გარდა სუბსტანციური ცვლილებისა (მათ შორის მადლის ზემოქმედების შემთხვევაში). სხვა სიტყვებით, პურის შემთხვევითი მახასიათებლის — რელაციის ცვლილება არ აქცევს მას ქრისტეს ხორცად და ზოგადად როგორაა შესაძლებელი ბუნებითი პური (თუნდაც საღვთო მადლით განმსჭვალული) იყოს იგივენაირად ღირებული როგორც ქრისტეს ბუნებით ხორცი (რომელიც საღვთო მადლით ჰიპოსტასური შეერთებითაა გასრულყოფილებული)?
აქედან გამომდინარე, ადრეული ეკლესიის პასაჟებში, ყველგან სადაც საუბარია ცვლილებაზე და რეალურ მყოფობაზე, არის საკმარისი პირობა ტრანსუბსტანციაციის შინაარსისთვის. როგორიცაა მაგალითად კირილე ალექსანდრიელის ეს ციტატა:
‘’…მიანიშნა ‘’ეს არის ჩემი ხორცი’’ და ‘’ეს არის ჩემი სისხლი’’ იმის გამო, რომ არ მიგეჩნია რასაც ხედავ არის მხოლოდ სიმბოლო. ძღვენი ღმერთის ფარული ძალით იცვლება ქრისტეს სისხლად და ხორცად…’’ (კომენტარები მათეს სახარებაზე).
ამიტომ პირიქით, ასეთი ციტატეტებს, სადაც საუბარია ცვლილებაზე აქვთ ვერბალური ან კონტექსტუალური ინდიკაცია რომ ცვლილება არის არსობრივი და არა მარტო ღირებულებითი. მეორე მხრივ, რათქმაუნდა ჰიპოთეტურად როცა საუბარია ზოგადი სახით ცვლილებაზე, სადაც არ არის პირდაპირი მითითება ამ ცვლილების კატეგორიაზე, ორივე პოზიციის პერსპექტივიდან ტექნიკურად არის ნეიტრალური არგუმენტი. მაგალითად როგორიცაა ირინეოს ლიონელის ეს ციტატა (‘’ერესების წინააღმდეგ’’):
‘’პური… როდესაც იღებს ღმერთის მოხმობას, აღარაა უბრალო პური, არამედ ევქარისტია.’’
ამისგან განსხვავებით, არსებობს ვერბალური მითითება კონკრეტული (სუბსტანციური) ცვლილების ტიპზე ასეთ ციტატებში:
‘’… შეიძლება ამბობდე: ‘’ვხედავ სხვა რაღაცას, როგორ დამარწმუნებ, რომ ქრისტეს ხორცს ვიღებ?…’’ ეს არ არის ის რაც ბუნებამ გამოსახა რომ ყოფილიყო, არამედ რაც კურთხევამ (მოახდინა) კონსეკრაციით, რადგან კურთხევით თვითონ ბუნებაც იცვლება…’’ (ამბროსი მედიოლანელი — მისტერიები 9)
,,…აღარ გვაქვს უფლება ეჭვები აღვძრათ ხორცის და სისხლის ნამდვილ ბუნებაზე, რადგან უფლის განცხადების მიხევით… ეს ჭეშმარიტად არის სისხლი და ხორცი.’’ (ილარიონ პიქტაველი — ‘’სამების შესახებ’’)
რაც შეეხება არავერბალურ, მაგრამ ტრანსუბსტანციაციის შინაარსიდან ყველაზე ბუნებრივად გამომდინარე იდეას, ეს გამოხატულია ამ კირილე იერუსალიმელის მსგავს ციტატებში:
‘’…რაც გამოიყურება როგორც პური, არ არის პური, თუმცა პურია გემოთი, მაგრამ არის ქრისტეს ხორცი…’’ (კატეხისტური ლექციები)

მისტიფიკაციის უცნაური მცდელობა — მაქსიმე აღმსარებელი და რეკაპიტულაციის მოძღვრება

წარმოდგენილი კრიტიკული მონაკვეთებიდან, შემაჯამებელი სახით არსებობს კრიტიკის ორი ძირითადი არარელევანტური ფაქტორი: პირველი როგორც ითქვა დამყარებულია არასწორ წარმოდგენაზე იმის შესახებ, რომ გარდაარსების შინაარსში რეალიზმი გამორიცხავს მისტიციზმს და სიმბოლიზმს და მეორე — ამის მიზეზი ისაა, რომ თვითონ ამ კრიტიკის ლოგიკაშია კონტექსტუალური არევა მისტიკასა და რეალიზმს შორის. ამის მაგალითი, რომელიც პერსონალურად მე შემხვდა ერთერთ მართლმადიდებელ მკველვართან საუბრისას იყო მის მიერ რეკაპიტულაციის, ქრისტეს განკაცების სამყაროული მნიშვნელობის პირობად გამოყენება.
ამ ყველაფერს დაახლოებით ესეთი ლოგიკა ქონდა: განკაცების მნიშვნელობა უფრო მეტია ვიდრე უბრალოდ ცალკეულად ადამიანურ ბუნებასთან შეერთება, რადგან ის მოიცავს ერთობას მთლიან ქმნილებასთან და ამიტომ ევქარისტიაში პურის და ქრისტეს სხეულის ბუნებითად განცალკევება მნიშვნელობას კარგავს. ანუ სხვა სიტყვებით, ეს ყველაფერი ნიშნავდა, რომ მაკრო სამყაროულ დონეზე სხეულიც და პურიც ერთ ქმნილ — მატერიალურ პერსპექტივაში ექცევა, ამიტომ აღარ არსებობს საჭიროება ევქარისტიული ცვლილების სუბსტანციების მიკრო დონეზე დაყვანის. შემდეგ, რეკაპიტულაციის ეს სრულყოფა სრულდება ესქატოლოგიურ მომავალში, რომლის წინასახე — საიდუმლო ძღვენის ნაწილები, ქრისტეს სხეულთან იდენტიფიცირებით ამ მომავალი მაკრო სამყაროული ერთობის მანიშნებელია.

რათქმაუნდა ამ ყველაფერს გააჩნია პოეტური ჟღერადობა, მაგრამ მთლიანი კონცეპტუალური და კონტექსტუალური ნიველირების ხარჯზე, რაც სხვა არაფერია თუ არა ერთგვარი ინკარნაციული პანთეიზმი. საბოლოო ჯამში ამ აზრის შინაარსი, როგორც გენეტიკური კოდი ჩადებულია ხსენებული მართლმადიდებელი ავტორების დასკვნებში. ბულგაკოვის შემთხვევაში ამას აქვს გნოსტიციზმის მაგვარი იდეის — ქრისტეს სხეულის სოფიოლოგიური მნიშვნელობის მინიჭების სახით, ხოლო ქრისტოს იანარასის მაგალითზე ეს ვლინდება მის ‘’ეგზისტენციალური ყოფიერების’’ შინაარსზე აქცენტირებისას:

‘’პური და ღვინო, ევქარისტიაში ვლინდება როგორც მარადიული სიცოცხლის შესაძლებლობა, ანუ ქმნილის და უქმნელის ერთიანობა, ქმნილების სასიცოცხლო შეერთეება სიტყვა ღმერთის კოსმიურ ხორცთან, სხეულთან და სისხლთან. საეკლესიო ევქარისტიაშიც ხდება იგივე, რაც მოხდა სულიწმინდის ‘’მოფენის’’ დროს ღვთისმშობელზე, რასაც ელის მთელი ქმნილი სამყარო ‘’რათა განეგო ჟამთა სისავსე და ქრისტეში მოეყარა თავი ყოველივეს, რაც ცაშია და რაც დედამიწაზეა’’ (ეფ. 1:10).’’ (ქ. იანარასი — ‘’ეკლესიის რწმენა’’)

მსგავსი მაგალითების მოტივი, სადაც ხდება იდეების უტილიზება უფრო ფართო მაშტაბით, ამ შემთხვევაში რეკაპიტულაციის მოძღვრების, არის შთაბეჭდილების შექმნა სქოლასტიკის სწორხაზოვნებაზე. აღნიშნულ მეთოდს არამარტო შინაარსი, არამედ ფორმებიც საერთო აქვს, მაგალითად მისი მაქსიმე აღმსარებლით აკომპანირება. ეს მაგალითიც ინსპირირებულია მაქსიმე აღმსარებლის მიერ რეკაპიტულაციის მოძღვრების აქცენტის უფრო ფართო მნიშვნელობით ექსპანსირებაზე. მოკლე შინაარსით, ადამიანური ბუნება, გამომდინარე იქიდან, რომ თავის თავში მოიცავს მატერიალური და არამატერიალური სუბსტანციების (სხეულის და სულის) კომპოზიციას, რომლის მიერაც ის გვარობრივად უკავშირდება მთლიან ქმნილებას, ამიტომ მასზე გადის სამყაროული ბალანსის წესრიგი, რომელიც მთლიან ქმნილ სამყაროს აკავშირებს უქმნელთან, რადგან მასში ხდება დაპირისპირებულ რეალობათა ონტოლოგიური ერთობა. მაგრამ პრობლემა ისაა, რომ ეს ყველაფერი არის საკითხის სხვა ასპექტი, რომელზეც ტრანსუბსტანციაციის კონკრეტული — სუბსტანციური ცვლილების საკითხი შეიძლება პირდაპირ არ ეხებოდეს, მაგრამ არ ნიშნავს რომ ავტომატურად გამორიცხავს, რადგან უბრალოდ სხვა საუბრის თემაა (non sequitir ცდომილება).
ერთადერთი პრეტენზია რაც შეიძლება არსებობდეს არის საკითხის ვიწრო თემატურად შემოფარგვლა, მაგრამ მეორე მხრივ, ამის რეაქციის ხარჯზე, ხდება კონტექსტუალური არევა. კონკრეტულად: განკაცებას პირდაპირი და ფიზიკური მიზეზობრივი გავლენა აქვს მარტო ადამიანურ ბუნებაზე, ამიტომ რეკაპიტულაციის, შინაგანი ეფექტი ვრცელდება მარტო ადამიანზე, მაგრამ მეორე მხრივ, განკაცების ხარჯზე ადამიანის ტელეოლოგიური დანიშნულების — როგორც ‘’სამყაროს გვირგვინის’’ აღდგენით, ხდება არა უშუალო და ფიზიკური, არამედ მორალური ანუ არა პირდაპირი და შინაგანი მიზეზობრივი ეფექტის გავრცელება სხვა ქმნილებაზე. ზუსტად ამ კონტექსტუალური ელემენტის არ არსებობით, ზემოთ მოყვანილი ლოგიკის დინამიკა ასეთია: რადგან ადამიანის სახეობა გვარობრივად უკავშირდება ყველა მატერიალურ სახეობას, ამიტომ განკაცება მოიცავს მთლიანი მატერიალური ქმნილების, როგორც უმაღლესი გვარის (
genus generalissimum) კავშირს, რომელშიც მათ შორის მოიაზრება პური და ღვინოც. ამიტომ ამ ყველაფრის უცნაური დასკვნის მიხედვით, ონტოლოგიური განსხვავება ნიველირდება საერთო — გვარობრივი კავშირით, რაც გარდაარსების იდეას აცლის საფუძველს.