(ბიბლიური ჰერმენევტიკური პერსპექტივა XXI საუკუნეში თეისტური ევოლუციის თვალსაზრისით)

ავტორი: იოანე კაზარიანი

I ნაწილი

„ვინც წმინდა წერილს განსჯის გარეშე მოუსმენს და ყველაფერს პირდაპირი გაგებით მიიღებს, ის ღმერთზე შეუსაბამოდ იფიქრებს; ხოლო ის, ვინც აზრის სიღრმეს ჩაწვდება, ყოველგვარ გაუგებრობას დაძლევს“

იოანე ოქროპირი

თემა, რომელსაც ამ სტატიაში შევეხებით, თემატიკის მოცულობიდან გამომდინარე, მონოგრაფიაზეა გათვლილი, მაგრამ ფორმატის შეზღუდულობის გამო მხოლოდ ის საკითხებს შევეხებით, რომლებიც უფრო აქტუალურად გვეჩვენება. ჩვენ – მორწმუნე ქრისტიანებს (და განსაკუთრებით მათ, ვინც ეკლესიის აპოლოგეტიკურ-მისიონერულ მისიაშია ჩართული) – ახლო მომავალში მოგვიწევს პასუხი გავცეთ მათ, ვინც ბიოლოგიური ევოლუციონიზმისა და კრეაციონიზმის საკითხებითა და მათი მთელ რიგ საკითხებთან თავსებადობა-შეუთავსებლობით არის დაინტერესებული.

ამ სტატიაში ვსვამთ კითხვებს, რომელთაგან ყველას არ ვუპასუხებთ; პასუხები თავის თავს მკითხველმა (განსაკუთრებით, მორწმუნე საზოგადოებამ) უნდა გასცეს. ამას თითოეული ინდივიდის პირადი ობიექტურობა მოითხოვს და ამაზე დამოკიდებულია ეკლესიის მისიის წარმატება. ჩვენ არ გვინდა მკითხველს ჩვენი აზრი თავს მოვახვიოთ და ამიტომ ჩვენს მიერ დასმულ ყოველ კითხვაზე პასუხს არ გავცემთ. ეს კითხვები თავისთავად ჩნდება, როდესაც ბიოლოგიური ევოლუციის თეორიასა და მის წმინდა წერილთან მიმართებას განვიხილავთ. ზოგიერთ კითხვას ჩვენს პირად კომენტარებს ვურთავთ, რომლებიც ამ სფეროში მომუშავე მეცნიერთა აზრს ეთანხმება; ზოგიერთ კითხვაზე უკვე მზა პასუხი არსებობს დასავლურ (ძირითადად, კათოლიკურ და ანგლიკანურ) ჰერმენევტიკაში, მაგრამ პირადად ჩვენ ისინი ყოველთვის არ გვაკმაყოფილებს. ამ სტატიაში ბიბლიური კოსმოლოგიისა და ამარტოლოგიის (სწავლება ცოდვის შესახებ) ინტერპრეტაციის ალტერნატიულ ვარიანტს გთავაზობთ. ჩვენ არ გვაქვს საბოლოო ჭეშმარიტებაზე პრეტენზია; ჩვენ მხოლოდ ამ პრობლემატიკის გარკვეულ ხედვას გთავაზობთ ჩვენი საღვთისმეტყველო პოზიციიდან გამომდინარე, სტატიაში აღნიშნულ თემებთან დაკავშირებით, რომლებიც, მოცულობითა და სიღრმით, მეტად რთულია. ეს თემები კიდევ უფრო აქტუალური იქნება, თუ გავითვალისწინებთ, რომ მათ დასავლური საზოგადოება მოიცვეს და უკვე ჩვენთანაც იწვევს ინტერესს. ახლო მომავალში, ევოლუციური საკითხი ჩვენს ეკლესიაში პირდაპირ აქტუალობას შეიძენს, რასაც ჩვენი საეკლესიო საზოგადოება შემზადებული უნდა შეხვდეს.

უზენაესი ღმერთი, განკაცებული ლოგოსი – ქრისტე – აბსოლუტია და მან ყველაფერი იცის (წარსულიც, აწმყოც და მომავალიც), რადგან მასში „დაფარულია სიბრძნისა და ცოდნის მთელი საუნჯე“ (კოლ. 2, 3). განა არ ეცოდინებოდა ის კოსმოსური ცვლილებები და ბიოლოგიური მუტაციები რაც სამყაროში მოხდებოდა და ჭეშმარიტების ძიებაში მყოფი ადამიანების სულიერი განცდები? რა თქმა უნდა, მან ეს ყოველივე იცოდა, რადგან ქრისტე არის აბსოლუტური სიბრძნისა და ცოდნის საცავი; როგორ არ ეცოდინებოდა ის, რის შემოქმედი და მეუფე თავად არის (იოანე. 1, 3)?! ეს, პირველ რიგში, ბიბლიური კოსმოგონიის საკითხებს ეხება, რომლებიც მთელ მსოფლიოში უამრავი ადამიანის ინტერესს იწვევს. ამ ადამიანებს შორის ბევრი მეცნიერიცაა და ადამიანები, რომელთაც სურთ ბიბლიურ კოსმოგონიურ კითხვებზე პასუხის მიღება, მაგრამ მათი ცნობისმოყვარე გონება ვერ კმაყოფილდება საკითხის წმინდა ბიბლიური ახსნით. აქ გვახსენდება მამა იოანე მეიენდორფის შენიშვნა წმ. ბასილი დიდის კოსმოლოგიურ შეხედულებებზე. სამყაროს შექმნის შესახებ ბიბლიურ თხრობაში წმ. ბასილი დიდი მრავალ სიმბოლოს ხედავს, ბევრი რამ დაფარულად არის ნათქვამი და ეს ფარულობა სასარგებლოა ჩვენი გონებისათვის, რადგან გვიწევს, თავად გავაანალიზოთ ტექსტი. მაგალითად, წმ. ბასილი დიდის აზრით, „ექვსი დღე“ პირდაპირი მნიშვნელობით არ უნდა გავიგოთ. საინტერესოა, რომ ფიზიკისა და ბუნების სფეროში წმ. ბასილი არისტოტელეს ფიზიკითა და ნეოპლატონიკოსების კომენტარებით სარგებლობს. მამა იოანე მეინდორფი აღნიშნავს, წმ. ბასილის „ექვსთა დღეთათვის“ წარმოადგენს „იმის დემონსტრირების სერიოზულ მცდელობას, რომ სამეცნიერო აზრი ბიბლიურ გამოცხადებასთან თავსებადია და მათ შორის წინააღმდეგობა არ არსებობს. ასეთი მცდელობა ჩვენს დროსაც არ იქნებოდა ურიგო, როდესაც ბიბლიასა და მეცნიერებას შორის კონფლიქტის წარმოქმნის მცდელობას მრავლად ვხედავთ. ბიბლიური გამოცხადება და ქრისტიანული აზრი სიბნელედ ცხადდება იმის საფუძველზე, რომ მათი სწავლება „არამეცნიერულია“. ვინც ამას ამბობს, მას ავიწყდება, რომ ბიბლია არ არის სამეცნიერო ინფორმაციის წყარო; ბიბლია გვიყვება სამყაროს შემოქმედზე (მეცნიერება ამ კითხვას ვერ პასუხობს), იმაზე, რომ სამყარო ნამდვილად შექმნილია, ხოლო თუ როგორ მოხდა ფაქტიურად შექმნა, ამას ბიბლია არ გვამცნობს. წმ. ბასილი ამ კითხვას არისტოტელეს „ფიზიკით“ პასუხობს; ჩვენ აინშტაინის ფარდობითობის თეორიას, ბირთვული ფიზიკის მიღწევებს, გენეტიკას და სხვა ახალ აღმოჩენებს გარდაუვლად ვიხმობთ. ბიბლია არ საუბრობს მეცნიერების ენაზე, ის სიმბოლურად გვამცნობს მასზე, რომელმაც „თავდაპირველად“ თავისი ბრძნული ნებით თქვა „იყოს“ (1). მეცნიერებისა და რელიგიის სინთეზის ან მათი სწორი ურთიერთქმედების შესახებ ჩვენს ერთ-ერთ სტატიაში ვისაუბრეთ (2), რომელშიც ამ საკითხზე ჩვენი აზრი გამოვთქვით და ამიტომ აქ ამაზე დაწვრილებით აღარ შევჩერდებით. მკითხველს ვთავაზობთ გაეცნოს ხსენებულ სტატიას, რომ ამ სტატიის მოცულობა აღარ გავზარდოთ.

მრავალი მეცნიერი თუ რიგითი ადამიანი სვამს კითხვას: არის თუ არა ადამიანი მოლეკულარული ურთიერთქმედების შემთხვევითი პროდუქტი? ანუ არის თუ არა ადამიანი ბიოლოგიური შემთხვევითობის შედეგი? მაღალი ტექნოლოგიების განვითარებისა და მძლავრი საინფორმაციო ნაკადის საუკუნეში რელიგიური გონება ძლიერ მოდერნულ და პოსტ-მოდერნისტულ გავლენას განიცდის. ამ განვითარების წყალობით, მრავალმა მორწმუნე ქრისტიანმა (და ზოგადათ თეისტებმაც) გაიგეს, რომ მათი რელიგიური ტრადიციის მნიშვნელოვანი ასპექტები ახალი მეცნიერული აღმოჩენების კონტექსტში კრიტიკულ გააზრებასა და გადახედვას მოითხოვენ. ამ სტატიაში ჩვენ ბიოლოგიური ევოლუციის თეორიას ვეხებით, რომელმაც ამ გააზრებას ბიძგი მისცა. ამგვარად, წმინდა წერილი ჩვენი მხრიდან ახალ ჰერმენევტიკულ მიდგომას და ევოლუციის თეორიასთან შეთავსებას საჭიროებს (რა თქმა უნდა, გონივრულ ფარგლებში). ეკლესიის ცხოვრებაში ყოველ ეპოქაში ახალი ჰერმენევტიკული ნიუანსები შემოდიოდა. ასე იყო მუდამ, ეკლესიის არსებობის მთელ მანძილზე. აღსანიშნავია, რომ თავისთავად რელიგიური ცნობიერება სუფთა კონფესიური რწმენისა და სწავლების ფარგლებს სცდება, რადგან ის, თავისი ღრმა ფესვებით,  დაკავშირებულია რეალობის აღქმისა და განცდის გზებთან. ბიოლოგიური ევოლუციის თეორია (რომელიც მრავალ არქეოლოგიურ, გეოლოგიურ და ბიოლოგიურ ფაქტს ეფუძნება) არ ეწინააღმდეგება წმინდა წერილს ერთი მარტივი მიზეზის გამო: წმინდა წერილი არ არის კაცობრიობის ისტორიის წიგნი (თუმცა გარკვეული ისტორიულობა მას ახასიათებს და ბიბლიური პერსპექტივით ეს სრულიად ბუნებრივია). ეს არის გაცილებით ღრმა სულიერი აზრისა და ამასთანავე მეტაფიზიკური ელფერის მქონე წიგნი (1 კორ. 2, 9). ბიბლია არის ღვთის განგებისა და ადამიანის ხსნისა და განღმრთობის (ანუ ადამიანური ბუნების საბოლოო მიზნის) დემონსტრირება. წმინდა წერილი ადამიანის მაღალ სტატუსს გვიჩვენებს, ღვთაებრივი ლოგოსის თავგანწირვამ (რომლითაც ადამიანური ბუნება განიღმრთო) კი ეს ნათელ ჰყო. ამ ღვთაებრივი ქმედებით ადამიანის ბუნება ყველა სხვა ქმნილ არსებას გამოეყო. ამიტომ, ბიბლიის დაწერის მიზეზი და მიზანი ყველა სამეცნიერო წიგნისა და წარმოდგენისგან ძირეულად განსხვავდება. წმინდა წერილს სხვა, არა მიწიური  მიზნები აქვს, რომელნიც სულიერ-კოსმიურ სოტერიოლოგიას ესწრაფვიან, რაც მეცნიერული გაგებისთვის უცხოა. მაშასადამე, უნდა გვახსოვდეს წერილის დანიშნულება, ევოლუციურ თეორიას კი ჩვენს რელიგიურ ცნობიერებაზე გავლენის მოხდენის საშუალება მივცეთ იმდენად, რომ წმინდა წერილისადმი ერთგულება არ დავკარგოთ.

ჩვენს ერთ-ერთ წინა სტატიაში ვწერდით (3), რომ საჭიროა რწმენისა და მეცნიერების სინთეზი, რაც განსაკუთრებით, მომავალში იქნება აქტუალური, რადგან კაცობრიობის მომავალი მეცნიერებაა; ჩვენ გველის კოსმიური და მაღალი ტექნოლოგიების (ან ბიოლოგიური, გენეტიკური, ანთროპოლოგიური და ა.შ.) ერა და ეს განვითარება ადამიანის, როგორც რელიგიური და მეცნიერული არსების მუდმივი თანმდევია (4). ამ სინთეზის გარეშე იკარგება მომავლის აზრი, ხოლო ამ სინთეზში კი ღრმა აზრს იძენს და ადამიანის სახელს – ἄνθρωπος – ამართლებს. შეიძლება, ვინმე შეგვედავოს და გვკითხოს: „რა საჭიროა სინთეზი?“ ან „რატომ უნდა შევათავსოთ მეცნიერება და წმინდა წერილი?“ ამ კითხვებზე პასუხად სამი შენიშვნა გვაქვს (შეიძლება, ვინც ამას გვკითხავს, ევოლუციის თეორიაში პრობლემას არ ხედავს, რაც გვახარებს კიდეც): 1) ყველა ადამიანს ღმერთის შეცნობის თავისებური გზა აქვს: ვიღაცა ღმერთის შემეცნებისკენ მეცნიერული გზით მიდის, ვიღაცა – რელიგიისა და მეცნიერების სინთეზით, ვიღაცა რელიგიურ გარემოში იბადება; 2) ზოგი მორწმუნისთვის (განსაკუთრებით, ვინც ასეთ კითხვებს სვამს) ეს პრობლემატიკა არ არსებობს, მაგრამ ეს საკითხები აწუხებს მეცნიერებსა და ადამიანებს, რომლებისთვისაც მეცნიერება მნიშვნელოვან როლს თამაშობს ცხოვრებაში და მათთვის ასეთ კითხვები მიუღებელია და ამიტომ 3) ეკლესიის მოვალეობაა, ამ ადამიანების ძიებას უპასუხოს, რასაც წერილიც გვირჩევს, წმინდა პეტრეს სიტყვებით (1 პეტრ. 3, 15). ეკლესია ამ სამყაროში თავისი მოწოდების სიმაღლეს უნდა შეესაბამებოდეს, რადგან ის ღმერთკაცობრივი ორგანიზმია და მთელს სამყაროს უნდა ფენდეს ნათელს (მათ. 5, 14).  მორწმუნე ქრისტიანები, ეკლესიის მოძღვრები და მისიონერები ევოლუციის თეორიასა და მის რელიგიასთან კავშირის შესახებ კითხვებს თავს ვერ ავარიდებთ. ამ კითხვებზე რეაგირება ჩვენი ქრისტიანული ვალია, რადგან ეს არის ჭეშმარიტების მაძიებლებზე ზრუნვა.

ევოლუციურ საკითხებზე საუბრისას უნდა აღვნიშნოთ, რომ (მეტ-ნაკლებად ზუსტი) გეოლოგიური დროის სკალის თანახმად დედამიწის ასაკი დაახლოებით 4,5 მლრდ. წელიწადია. ამ დროში დიდი ისტორიული თანმიმდევრობაა, რომელშიც დედამიწაზე სულ უფრო რთული სახეობები და ჯგუფები ჩნდებოდა, რაც არქეოლოგიური ფაქტებიდან ჩანს. ეს არქეოლოგიური ფაქტები თავისთავად მეტყველებს, რომ ცოცხალი ნახევრად გონიერი და გონიერი (ისტორიამდელი სხვადასხვა სახეობის ჰომინიდები) ორგანიზმების ისტორია მილიონობით წელს ითვლის, რომ არაფერი ვთქვათ ცხოველთა და მცენარეული სამყაროს ევოლუციაზე. ზოგიერთი მორწმუნე მიიჩნევს, რომ ღმერთმა ძირითადი ბიოლოგიური ჯგუფები ერთი მეორის მიყოლებით შექმნა (დაბადების წიგნის თანახმად), თუმცა მათ შექმნას შორის დროის დიდი მონაკვეთები გავიდა. ისტორიული ევოლუცია ამ თვალსაზრისს არ გამორიცხავს. ჩვენ გვწამს, რომ ღმერთმა სიცოცხლის ჩასახვის სამყაროსეული მექანიზმი აღძრა და ისიც გვესმის, რომ სიცოცხლე განვითარების თავისუფალი გზით წავიდა, რადგან ღმერთი თავისუფალია და თავისუფლად ქმნის – თავის ქმნილებას სიცოცხლისა და განვითარების თავისუფლებას ანიჭებს. ამ თვალსაზრისით, ევოლუციის თეორია მორწმუნისთვის მისაღებია, მაგრამ ათეისტურად განწყობილი ადამიანები გვეუბნებიან, რომ ეს შემთხვევითობის სფეროა. რას ვპასუხობთ ამაზე? ჩვენ ვთანხმდებით, რომ ეს შემთხვევითობის სფეროა, რომელიც სწორად უნდა გავიგოთ და ამაზე ქვემოთ ვისაუბრებთ. ჩვენთვის ამგვარი შემთხვევითობის აღიარება პრობლემას არ წარმოადგენს, პირიქით, ასეთი აზრი ჩვენთვის – შენაძენია.

როგორ ეხება ევოლუციის თეორია ქრისტიანულ რწმენას? როგორი ცვლილებების აუცილებლობა დგება ქრისტიანულ ღვთისმეტყველებაში, როდესაც მხედველობაში ევოლუციურ თეორიას ვიღებთ? ხშირად გვესმის, რომ ევოლუციის აღიარების შემთხვევაში რწმენის სრული კრახი მოხდება ან (უკეთეს შემთხვევაში) მას რწმენის მსუბუქი ლიბერალური ვარიანტი შეცვლის. ეს მცდარი მოსაზრებაა. ადამიანი, რომელიც კარგად იცნობს ღვთისმეტყველებისა და ეკლესიის ისტორიას და ეგზეგეტიკურ მემკვიდრეობას, არასოდეს დაეთანხმება ამ აზრს. ჩვენ ვერ ვხედავთ პრობლემას ევოლუციის აღიარებაში – ის არც წმინდა წერილს და არც ჩვენს რწმენას არ ეწინააღმდეგება. ქრისტიანების მიერ ევოლუციური თეორიის აღიარება იმ ტრადიციული საღვთისმეტყველო პოზიციებისა და წარმოდგენების (კოსმოგონიისა და მოკვდავობის საკითხების დაზუსტება) გადახედვას მოითხოვს, რომლებიც ბიბლიურ ეგზეგეტიკაზე დაყრდნობით წმინდა მამებმა შემოგვთავაზეს, რომელნიც, თავის მხრივ, თავისი ეპოქის, იმ დროინდელი კულტურული ცოდნისა და მენტალიტეტიდან გამომდინარე მოქმედებდნენ. წმინდა მამები თავისი დროის შვილები იყვნენ, მათ არ იცოდნენ არქეოლოგიის, გეოლოგიის, არქეოლოგიური ანთროპოლოგიისა და ა.შ. შესახებ. ამიტომ, პირველი ადამიანების, სამყაროს შექმნის და ზოგადად ბიბლიური კოსმოგონიის საკითხში მათი ეგზეგეტიკა მათი ეპოქის ცოდნის დონეს შეესაბამებოდა (5). დღეს ეს ცოდნა ბევრად წინ წავიდა და ჩვენს წინაშე ახალი საკითხები დადგა, რომლებზეც ეკლესიამ დღეს ან ახლო მომავალში უნდა გასცეს პასუხი და ეს პასუხი ჩვენი ეპოქის ცოდნის დონეს უნდა შეესაბამებოდეს. თანამედროვე ღვთისმეტყველების მიერ ზოგიერთი ტრადიციული კოსმოგონიური საღვთისმეტყველო პოზიციის გადახედვა ქრისტიანული რწმენის არსს არ ეხება. წმინდა წერილი არის წიგნი, რომელიც კაცობრიობის ხსნის ისტორიას აშუქებს. მასში ღრმა სულიერი ჭვრეტაა გადმოცემული, რომელიც გვეხმარება დედამიწაზე სიცოცხლის განვითარების გააზრებაში. წმინდა წერილით სამყაროს გაჩენასა და განვითარებას არ სწავლობენ (ეს მეცნიერების საგანია), თუმცა წმინდა წერილი გარკვეულ კოსმოგონიურ ალუზიებსაც შეიცავს, რომლებსაც ჩვენ ვითვალისწინებთ და რომლებიც მეშვეობითაც წმინდა წერილსა და მეცნიერებას შორის წინააღმდეგობას ვერ ვხედავთ, რადგან თითოეული მათგანი სხვადასხვა საგნებზე საუბრობს. ევოლუციური თეორია თავის მნიშვნელობას გვიჩვენებს. ის ჩვენს რელიგიურ ცნობიერებას იმგვარად აყალიბებს, რომ გავიაზროთ ის საოცარი სამყარო, რომელშიც ჩვენ – ადამიანები – გავჩნდით.

თუ დედამიწაზე სიცოცხლის სხვადასხვა ფორმები, დროის ხანგრძლივ მონაკვეთში, თანდათან გაჩნდა, ცხოველთა სამყაროში (მათ შორის, ჰომინიდებში) ამ პროცესს (განსაკუთრებით, ბოლო ეტაპზე) თან ახლდა ტანჯვა, ტკივილი, განცდა და სიკვდილი, რაზეც ისტორიამდელი ხანის ადამიანთა და ცხოველთა ნაპოვნი ნარჩენების ანალიზი მეტყველებს. აქედან გამომდინარეობს პრინციპული კითხვა: როგორ გავიგოთ ტრადიციული ვერსია, რომ ცხოველების ტანჯვა და მოკვდავობა ადამიანის ღმერთისადმი დაუმორჩილებლობის შედეგია და რომ ღმერთს სიკვდილი არ შეუქმნია (სიბრძ. 1, 13)? კაცობრიობის გაჩენამდე ცხოველებს ხომ მილიონობით წელი უნდა ეტანჯა. არქეოლოგია კი ამას აღმოჩენებით ამტკიცებს, როგორებიცაა დინოზავრების ნაშთები და სხვადასხვა სახის გაქვავებულობები. შეიძლება თუ არა, ცხოველთა სიკვდილი გავიგოთ, როგორც შეგნებული აქტი და მათი სიკვდილი ნამდვილ სიკვდილად მივიჩნიოთ? თუ ისტორიამდელი ხანის ცხოველთა სიკვდილი ადამის ცოდვას არ უკავშირდება, რადგან ცხოველები თავის სიკვდილსა და ტანჯვას ვერ იაზრებენ, რადგან ისინი უგონონი არიან? როგორც არ უნდა შევხედოთ ამ საკითხს, ერთი რამ უნდა დავაფიქსიროთ, რომ ცხოველების სიკვდილი მათი ორგანიზმის ბიოლოგიური სიკვდილია, რადგან ისინი თუმცა კი უგუნურნი არიან, მაგრამ ყოფითად ხომ არსებობენ. ამ მხრივ საინტერესოა დაბადების წიგნის ერთი ასპექტი, რომელიც ამ საკითხებს ფარდას ხსნის. საუბარია დაბ. 1, 29-30-ზე, სადაც ნათქვამია, რომ ღმერთი ცხოველებს სამოთხისეული მცენარეულობის ჭამის ნებას რთავს. ეს არის ბიოლოგიური სიკვდილის (აქტიური ბიოლოგიურ ორგანიზმში ბიოლოგიური პროცესების შეჩერების) ფიქსაცია. აქ რთულია საუბარი იმაზე, ეს მცენარეულობა ნაწილობრივ იჭმეოდა თუ ძირფესვიანად, რაც უკვე მცენარის ბიოლოგიურ სიკვდილს იწვევს. აქ კონკრეტულად ვერაფერს ვიტყვით, მხოლოდ ჩვენს აზრს გამოვხატავთ. ანუ, დედამიწაზე არსებულ სამოთხეში ბიოლოგიური სიკვდილი შესაძლებელი იყო? მკითხველს საშუალებას ვაძლევთ, თავად გააკეთოს ანალიზი და თავის თავს გასცეს პასუხი და ამ დროს მაქსიმალურად ობიექტური იყოს. ჩვენ მიგვაჩნია, რომ ასეთ სიმბოლური წიგნის, როგორიც არის დაბადების წიგნი, ტექსტები (განსაკუთრებით, პირველი თავები, რომლებიც კოსმოლოგიას ეხება) არა იმდენად ისტორიულ პერსპექტივას ეხება, რამდენადაც საღვთისმეტყველოს. ეს არის ადამიანისა და ღმერთის სინერგიული ურთიერთობის გამოვლინება და ისტორიული მხარე აქ მინიმუმამდეა დაყვანილი. მაგრამ თუ მილიონობით წლის წინ ცხოველთა სამყაროში ტანჯვა და ტკივილი ნორმას წარმოადგენდა, უნდა მივიჩნიოთ თუ არა, რომ ეს თავიდანვე ღმერთის გეგმის ნაწილი იყო? ან იქნებ საკმარისია, უარ ვყოთ ცხოველებში ტანჯვის გონივრულად განცდის უნარი და ვთქვათ, რომ ეს არის ერთგვარი პროექცია? აქ მრავალი – ერთი მეორედან გამომავალი – კითხვის დასმა შეიძლება. ამ საკითხების გადაწყვეტა შეიძლება, თუ წმინდა წერილის სულიერ პერსპექტივას ისტორიული ევოლუციისგან გამოვყოფთ. ზოგიერთ კითხვაზე პასუხის გაცემა რთულია, რადგან პრობლემის ანალიზს დრო სჭირდება. მომავალში, ახალი არქეოლოგიური და ბიოლოგიური მონაცემების წყალობით, რთული საკითხების გადაწყვეტის მეტი საშუალება მოგვეცემა.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ვფიქრობთ, რომ ბიბლიური პირველი ადამიანების – ადამისა და ევას – შექმნისა და არსებობის ისტორია სულიერ პერსპექტივაში უნდა განვიხილოთ. რა თქმა უნდა, დაბადების წიგნის პირველ თავებსაც ახასიათებს გარკვეული ისტორიზმი, მაგრამ მასში იმდენად ჭარბობს სიმბოლიზმი, რომ ისტორიული მხარე ფორმალურად და მინიმალურად არის წარმოჩენილი. წმინდა წერილში მოცემულია ედემის ბაღის გარკვეული ტოპონიმური საზღვრები – ეს არის მესოპოტამიის ტერიტორია. მაგრამ, იქნებ, ეს იმიტომ მოხდა, რომ ეს მკითხველის მიწიერი გონებისთვის აღსაქმელად უფრო ადვილი ყოფილიყო. ამავდროულად, ბიბლიური კოსმოგონიის მთელი ისტორია აშკარა პოეტურ-ისტორიულ სახეს ატარებს. იგივე ეხება ადამიანის შექმნასაც, რომლის ისტორიაც პოეტური მაღალფარდოვნებით არის აღწერილი და განმსჭვალულია ღრმა სიმბოლიზმით. ადამი, შექმნისთანავე, „ღვთის ხატად და მსგავსად“ აღიქმებოდა. ეს ბიბლიური აზრი დედამიწაზე ადამიანის (ადამის სახით) ღრმა სულიერ შემადგენელზე უფრო მეტად მეტყველებს, ვიდრე მისი პირველობის ისტორიულ-ბიოლოგიურ პერსპექტივაზე. ადამის და ზოგადად ადამიანის ღვთის მსგავსება ბუნების კანონებიდან არ გამომდინარეობს, მაგრამ ამავდროულად, ეს ადამიანის სულიერი ჩამოყალიბების გადამწყვეტი ეტაპია, რომლის განხორციელებაც მხოლოდ ღვთაებრივი ჩარევით იქნებოდა შესაძლებელი. ადამი, ანუ ეს კონკრეტული ადამიანი, რომელიც მთელი კაცობრიობის (ყველასი, ვინც თავისუფალი ნებით საკუთარ თავში ღვთის ხატებასა და მსგავსებას აღიარებს) მეთაური უნდა ყოფილიყო და ღვთის მარადიულობასა და ნეტარებას ზიარებოდა. ადამი არის ახალი კაცობრიობის თავი, ხოლო ქრისტე განახლებული კაცობრიობის თავი. პავლე მოციქულს ეს კარგად ესმოდა, რაც რომაელთა და კორინთელთა მიმართ ეპისტოლეებში ჩანს. ამიტომ, მიუხედავად იმისა, იყო თუ არა ადამი ისტორიულად პირველი ადამიანი (ევოლუციის თვალსაზრისით), ის იყო პირველი, რომელმაც თავის თავში ღვთის ხატი აღმოაჩინა. ადამმა ღმერთთან პირადი ურთიერთობა დაამყარა და ამით მთელი კაცობრიობის თავი გახდა, რაზეც ერთგვარი ღვთაებრივი ნებართვა მიიღო. როგორ გახდებოდა ადამი კაცობრიობის თავი, თუ (ევოლუციის თვალსაზრისით) მანამდე და მასთან ერთად კიდევ ცხოვრობდნენ სხვა ადამიანები? ეს საკითხი დამატებით მსჯელობას ითხოვს ევოლუციის თვალსაზრისით, მაგრამ მკითხველი სულ უპასუხოდ რომ არ დავტოვოთ, წერილიდან ამ საკითხის ჩვენეული გაგების გამოსახატად რამდენიმე მაგალითს მოვიყვანთ. ზოგიერთი ღვთისმეტყველის აზრით, ედემის ბაღი გარკვეულ პარალელურ, სულიერ რეალობას აღნიშნავდა, რომელიც მიწიური ფორმებით, სიმბოლურად გამოიხატებოდა. ამაზე უთითებს გამოცხადების წიგნის ერთი ალუზია: „მძლეველს ვაგემებინებ სიცოცხლის ხისაგან, რომელიც არის ღვთის სამოთხეში“ (გამოცხ. 2, 7). აქ საუბარია ედემის ბაღზე, სადაც სიცოცხლის ხე იდგა. გამოცხ. 2, 7-ში საუბარია სამოთხეზე, როგორც არსებულზე, მაგრამ სად არსებობს ის? ეს უკვე სულიერი რეალობაა, რომელიც დაცემამდე არსებულ სამყაროს ასახავს, დაბადების წიგნის თანახმად კი ედემი მესოპოტამიის ტერიტორიაზე იყო განლაგებული, სადაც ამჟამად ახლო აღმოსავლეთის სახელმწიფოები მდებარეობს.

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, წმინდა წერილი ადამიანისა და ღმერთის ურთიერთობის შესახებ მოგვითხრობს და ამიტომ ამ ურთიერთობის სულიერ ნიუანსებს ასახავს, ზუსტად ამ სულიერ კონტაქტებზე ამახვილებს ყურადღებას. წერილი მიზნად ისახავს, გვაჩვენოს კაცობრიობის ხსნის გზა მართალი ადამიანების სახით და ამ გზას ლოგოსის განკაცება აგვირგვინებს. ამ მიმართულებით მსჯელობისას აღვნიშნავთ, რომ ადამი არის ძველი ადამი, რომელიც მთელი კაცობრიობის მამა გახდა, უფრო ზუსტად კი ღვთის მორწმუნე კაცობრიობის მამა. მაგრამ ადამმა შესცოდა. ამ ცოდვამ ადამიანის ბუნება დააზიანა და ამიტომაც გახდა საჭირო მაცხოვარი განკაცებული ლოგოსის სახით. რას ვგულისხმობთ, როდესაც ვამბობთ, რომ ცოდვამ ადამიანის ბუნება დააზიანა? წმინდა მამების თქმით, ადამიანის ხორცს, სამშვინველსა და სულს შორის ერთობა დაირღვა  და ადამიანის ბუნებაში განხეთქილება მოხდა, ანუ ანთროპოლოგიური კატასტროფა, რომლის შედეგადაც ხორცი გაუხეშდა, სული კი ვნებებს დაექვემდებარა. წმინდა მამების თანახმად, ცხოვრებაში ვნება, ხრწნილება და მოკვდავობა შემოვიდა, რისგანაც გვიხსნა ქრისტემ – განკაცებულმა ლოგოსმა. როგორ გვიხსნა? ნათლობის მადლის მონიჭებით, ანუ მოგვცა შინაგანი ვნებების დაძლევის ძალა. ამგვარი განმარტება შუა საუკუნეებში იყო გავრცელებული. მაგრამ დავსვათ მარტივი კითხვა: განა ადამიანები არ იტანჯებოდნენ და არ კვდებოდნენ ქრისტეს განკაცებამდე და მის დიდებულ აღდგომამდე? რა თქმა უნდა, განიცდიდნენ ტანჯვას და კვდებოდნენ. და რა შეიცვალა ქრისტეს აღდგომის შემდეგ? ქრისტემ ჩვენი ახლანდელი ბუნების ლოგოსი ან ტროპოსი შეცვალა? არ შეუცვლია. ჩვენ ისევე ვკვდებით, როგორც ქრისტეს აღდგომამდე და აღდგომის შემდეგ. მაშ, რა შეცვალა ჩვენში ქრისტემ? მან ნათლობის ღვთაებრივი მადლით მოგვანიჭა ადამისგან მემკვიდრეობით მიღებული სულიერი ვნებების დაძლევის ძალა. ამგვარად, წერილის თანახმად (და ქრისტეს მიერ კაცობრიობის გამოხსნის კუთხით) გადავდივართ სულიერ და არა ხორციელ სფეროში. მაგრამ განა ევოლუციის თეორია იგივეს არ გვეუბნება? დიახ, იგივეს ამბობს. ისტორიამდელი ადამიანები (ჰომო-საპიენსები, ნეანდერტალელები, ჰობიტები და ჰომინიდების სხვა სახეობები) ისევე კვდებოდნენ, როგორც ახლა ჩვენ ვკვდებით. მაშ, რა შეიცვალა? არქეოლოგიური აღმოჩენების მიხედვით, ადამიანთა მოდგმისათვის გარეგნულად არაფერი შეცვლილა. მაგრამ არ შეცვლილა ხორციელად, ქრისტემ კი სულიერი ხსნა (უფრო ზუსტად კი, მან სულიერი ვნებების დაძლევის საშუალება მოგვცა, თუმცა კი ის ჩვენში მაინც რჩება ხორციელ სიკვდილამდე და ეს აზრი გარკვეულ წილად ევოლუციის თეორიას ეხმიანება)  და განახლება მოგვიტანა, ადამიანების სხეულით აღდგენას კი მხოლოდ „მომავალ საუკუნეში“ ველით. ანუ, რაც შეეხება სხეულის განახლებას – ეს ასპექტი ესქატოლოგიურ პერიოდს ეხება. მაშ, რა წინააღმდეგობა არის ამ საკითხში წერილსა და ევოლუციას შორის? ყველამ თავად იმსჯელოს ამაზე. როგორც წერილიდან, ისე ევოლუციის თეორიიდან ვხედავთ, რომ სიკვდილი კვლავ არსებობს ადამიანთა ყოფაში.

ანტიკური ხანისა და შუა საუკუნეების წმინდა მამები პავლე მოციქულის ცნობილ სიტყვებს – „ერთი კაცის მიერ შემოვიდა ცოდვა ამ ქვეყნად, ცოდვის მიერ კი – სიკვდილი, ისე სიკვდილიც გადავიდა ყველა კაცში, რადგანაც ყველამ სცოდა“ (რომ. 5, 12) – განმარტავდნენ, რომ ადამის ცოდვამ ადამიანის ბუნება დააზიანა – ბუნება გაუხეშდა, მაშინ როდესაც დაცემამდე ადამის სხეული ამაღლებულ მდგომარეობაში იყო, ხორცის ტროპოსი იყო ამაღლებული. რომ. 5,12 – ში წმინდა მამები, პირველ რიგში, ბიოლოგიურ სიკვდილს ხედავენ, რომელიც ადამიანის ერთიან ორგანიზმს ანგრევს, შეაქვს რა განხეთქილება სულს, სამშვინველსა და ხორცს შორის. იმ ეპოქაში ასეთი გაგება ბუნებრივი და გამართლებული იყო (რადგან მაშინ არქეოლოგია და არქეოლოგიური ანთროპოლოგია არ არსებობდა). თუმცა, ევოლუციის ფონზე ეს განმარტებები გარკვეულ გადახედვას მოითხოვს. ჩვენი აზრით, რომ. 5,12-ში პავლე მოციქული გულისხმობს არა ბიოლოგიურ, არამედ სულიერ სიკვდილს, ანუ გამოცხადების წიგნის სიტყვებით რომ ვთქვათ – „მეორე სიკვდილს“ (გამოცხ. 2, 11; 20, 14; 21, 8), ანუ ადამმა თავისი ცოდვით კაცობრიობა სულიერი სიკვდილისთვის გაწირა (რადგან თავისუფალი ნებით ვერ დაძლია თავისი პოტენციური სისუსტე), ამიტომ, ქრისტეს აღდგომამდე მთელი კაცობრიობა შეოლისთვის იყო განწირული (ფსალ. 88, 89), რომელშიც მართალნიც კი ხვდებოდნენ, მაგ. პატრიარქი იაკობი (დაბ. 37, 35). ადამიანები კი დღესაც ისევე კვდებიან, როგორც ადრე (ქრისტეს აღდგომის შემდეგ კი სულებს ცათა სასუფევლის კარი გაეხსნა). თავად ქრისტეც ამბობს, რომ მისი მორწმუნე არ მოკვდება (იოანე. 8, 51). ქრისტე სულის სიკვდილს გულისხმობს, ანუ მისი მორწმუნე სულიერად არ მოკვდება, რადგან ყველა მორწმუნე, რომელსაც ქრისტე ამ სიტყვებით მიმართავდა, ხორციელად მაინც კვდებოდა. ზოგიერთი თანამედროვე მოაზროვნე ქრისტიანი გამორიცხავს ედემში მოკვდავიბას, ზოგი წმ. მამა კი მიიჩნევდა, რომ ადამი ბუნებით არც მოკვდავად შეიქმნა, არც უკვდავად, მაგალითად, II ს-ის მამა, წმ. თეოფილე ანტიოქიელი ასე ფიქრობდა (PG 6, Col. 1093). მაგრამ არიან მამები, რომელთა აზრით, პირველი ადამიანი იმთავითვე მოკვდავი გაჩნდა, უკვდავებისთვის კი მხოლოდ ღმერთთან სინერგიით და მადლით შეეძლო მიეღწია. ამ მოსაზრებას წმ. ათანასე დიდი გვთავაზობს: „რამეთუ ადამიანი, როგორც არაფრისგან შექმნილი, მოკვდავია თავისი ბუნებით, მაგრამ ღვთის მსგავსების წყალობით, ღმერთისკენ რომ მიეპყრო გონის მზერა, ბუნებრივ ხრწნას შეანელებდა და იქნებოდა უხრწნელი, სიბრძნის წიგნის თანახმად: „რჯულის დაცვა უხრწნელების განმტკიცებაა“ (სიბრძ. 6, 19) (PG 25, Col. 104). ამგვარად, წმ. ათანასეს აზრით, ადამიანი ხრწნადი და მოკვდავი არსებაა, რომელსაც ღმერთთან სინერგიით თანდათანობით უხრწნელებისა და უკვდავებისთვის უნდა მიეღწია. ეს აზრი გამოთქვა შორეული IV საუკუნის წმინდა მამამ, რომელიც აღმოსავლეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ერთ-ერთი ბურჯია. წმ. ათანასეს აზრი სავსებით ლოგიკურია, რადგან უკვდავს უკვდავების წყარო არ სჭირდება (სამოთხისეული სიცოცხლის ხის სახით). შესაბამისად, ადამი იმთავითვე იყო მოკვდავი, მაგრამ ეს არ იყო მისი სასჯელი; არამედ, მისი სასჯელი იყო მისი ჩამოშორება სიცოცხლის ხისგან, რომელიც დაძლევდა ადამიანის მოკვდავობას. წმ. ათანასეს აზრი ევოლუციის თეორიას ბუნებრივად ეხმიანება იმ გაგებით, რომ მოკვდავობა ადამიანის ბუნების შემადგენელი ნაწილი იყო თავიდანვე. წმ. ათანასე თავის აზრს აზუსტებს და ამბობს, რომ ადამიანი უმაღლესი და უკეთესი ყოფისთვის შეიქმნა, რომელიც არის განღმრთობა და ღმერთთან ყოფნა. ამ შემთხვევაში, მნიშვნელოვანია თავად ის ფაქტი, რომ წმ. ათანასეს აზრით მოკვდავობა თავიდანვე იყო ადამიანში და მას სიკვდილიანობა ღვთის მადლით უნდა დაეძლია. თავისთავად მოკვდავობა სასჯელი არ ყოფილა. სასჯელი ადამს იმის გამო დაეკისრა რომ მან მცდარად ისარგებლა თავისუფალი ნებით და არასწორი ქმედებებისკენ მიმართა ის.

საინტერესოა, რომ ძველი აღთქმის არაკანონიკურ ეზრას მესამე წიგნში ღმერთისადმი ასეთი მიმართვაა: „და მიეცი ადამს მოკვდავის სხეული, მაგრამ ისიც ხომ შენს ხელთა ქმნილებაა და შენ ჩაბერე მას სიცოცხლის სული, და ცოცხალი შეიქნა იგი შენს წინაშე“ (3 ეზრა. 3, 5). რამდენადაც ვიცით, ეს არის უძველესი ტექსტი, სადაც ცხადად წერია, რომ ადამის ბუნებას ხორციელი მოკვდავობა თანდაყოლილად გააჩნია. ადამი ღმერთთან სინერგიით უნდა მისულიყო ღმერთთან სრულ ერთობამდე, ანუ განღმრთობამდე, რომელშიც სული და ხორცი ერთიანია; მაგრამ ადამმა არ უსმინა ღმერთს, დაარღვია მცნება და მოკვდა – მისი სხეული მიწაში გაიხრწნა, სული კი შეოლში (ჯოჯოხეთში) მოხვდა, რაც აპოკალიპტურად შეიძლება დავახასიათოთ, როგორც „მეორე სიკვდილი“.

აღსანიშნავია, რომ იუდეურ არაკანონიკურ ძველაღთქმისეულ ბიბლიურ ტრადიციაში ბიოლოგიური სიკვდილი არ განიხილება, როგორც რაღაც არაბუნებრივი, ეს ადამიანის მიწიური წარმოშობის ბუნებრივი შემადგენელია (6). თუმცა, ქრისტიანული ტრადიციაში სიკვდილი არაბუნებრივ მოვლენად მიიჩნევა, რომელიც უშუალოდ ცოდვით დაცემით არის გამოწვეული. ამ საკითხში, პავლე მოციქულის სიტყვები (რომ. 5, 12) გვესმის, როგორც სულიერ სიკვდილზე თქმული, როდესაც სამშვინველი იხრწნება და  სულს შეოლში/ჯოჯოხეთში სატანჯველად წირავს.

ახლა, რამდენიმე სიტყვით ცოდვით დაცემასაც შევეხოთ. ზემოთ დავსვით კითხვა: როგორ იყო ადამი კაცთა მოდგმის თავი, როდესაც (ევოლუციური თვალსაზრისით) მის პარალელურად მრავალი სხვა ადამიანი ცხოვრობდა? ჩვენი აზრით, ამ კითხვას, ნაწილობრივ პასუხობს პავლე მოციქული, რომელმაც განჭვრიტა ადამისა და ისეო ქრისტეს კავშირი და შემოიღო ცნება – „პირველი კაცი მიწისაგან, მიწიერი, მეორე კაცი – ზეციერი“ (1 კორ. 15, 47). ჩვენ კარგად გვესმის, რომ ქრისტე ისტორიულად არ ყოფილა მეორე ადამიანი. მაშ, როგორ შეიძლება, რომ ისტორიულად ადამი ყოფილიყო პირველი ადამიანი, თუ ქრისტე არ ყოფილა მეორე? ამ შემთხვევაში, პავლე მოციქულის კონტექსტით, ქრისტე და ადამი ერთმანეთის პარალელურნი არიან. ამ მუხლში ზუსტად ეს პარალელი და თანმიმდევრობაა მოცემული. პავლე მოციქული „პირველს“ და „მეორეს“ არა ისტორიულ-ბიოლოგიური, არამედ სულიერ-სოტერიოლოგიური გაგებით მოიაზრებს. ის აგრძელებს თავის აზრს: „როგორც მიწიერი, ისევე მიწიერნი, და როგორც ზეციერი, ისევე ზეციერნი“ (15, 48). აქ აშკარად ჩანს ალუზია ადამისა და ქრისტეს სულიერ მდგომარეობაზე; ქრისტე ხომ მხოლოდ „ზეციური“ არ იყო, ის ჩვენი ერთარსი იყო ადამიანური ბუნების ლოგოსით. „და როგორც ვატარეთ მიწიერის ხატი, ასევე ვატარებთ ზეციერის ხატსაც“ (15, 49), ანუ ჩვენში მაცხოვნებელ სულს ვატარებთ. თავად პავლე ამბობს: „უკანასკნელი ადამი კი – ცხოველმყოფელ სულად“ (15, 45), რომელსაც ჩვენ ვუერთდებით, რადგან: „პირველად არა სულიერი, არამედ მშვინვიერი, შემდეგ კი სულიერი“ (15, 46). ამიტომ, როდესაც მოციქული ამბობს, „ვინაიდან როგორც კაცის მიერ იქმნა სიკვდილი, ასევე კაცის მიერ – მკვდრეთით აღდგომაც. და როგორც ადამში კვდებიან ყველანი, ისე ქრისტეში იცოცხლებს ყველა“ (15, 21-22), ჩვენ ეს გვესმის, როგორც სულიერ სიკვდილსა და გაცოცხლებაზე, ხორცისა და სულის სიცოცხლეზე მითითება, რადგან ქრისტეში „ყველა გაცოცხლდება“ და ეს მომავალ ესქატოლოგიურ პერსპექტივაზე მიგვითითებს. ამიტომ, პავლე მოციქული ქრისტეს პირველშობილს უწოდებს: „თვითეული თავისი წესით: ჯერ პირმშო – ქრისტე, შემდეგ კი – ქრისტესნი, მისი მოსვლისას“ (15, 23). რომელ პირმშოობაზეა საუბარი? რა თქმა უნდა, სულიერ პირმშოობაზე და არა ისტორიულ-ბიოლოგიურზე. როგორც ქრისტე ჩაუდგა თავში მთელს კაცთა მოდგმას ისე, რომ ისტორიულად პირველი ადამიანი არ ყოფილა, არამედ ჰიპოსტასურად გააერთიანა თავის თავში საერთო ადამიანური ბუნება, ასევე, ადამიც შეიძლება არ ყოფილიყო ისტორიულად და ბიოლოგიურად პირველი ადამიანი, მაგრამ მადლის მიერ შეეძლო სულიერად ჩადგომოდა თავში კაცთა მოდგმას. ანუ, ქრისტე კაცობრიობას ჰიპოსტასურად ჩაუდგა თავში, ადამი კი მადლისმიერად ჩაუდგებოდა. მოციქულს ხომ ტყუილად არ მოჰყავს რამოდენიმეჯერ პარალელი ქრისტესა და ადამს შორის. მოციქულმა არ იცოდა ევოლუციის თეორიის შესახებ, მაგრამ წმინდა წერილი ამაზე განგებით და ღვთივსულიერად მიგვინიშნებს (ასეთია ჩვენი აზრი). დავარქვათ ამას ადამის ქრისტეში „სარკისებური ანარეკლი“ – პირველობა პირველი ადამისა, რომელიც ახალი კაცობრიობის მოდგმას ჩაუდგა სათავეში და პირველობა მეორე ადამისა, რომელიც განახლებულ კაცობრიობის მოდგმას ჩაუდგა სათავეში იმის წყალობით, რომ ჰიპოსტასური ერთობით ლოგოსმა განაახლა ადამიანური ბუნება (7). განა არ შეეძლო ღმერთს, ადამი კაცთა მოდგმის სულიერ თავად ექცია და განგებით მასთან დაეკავშირებინა უკვე არსებული კაცობრიობა? თუ ქრისტიანებს ასეთი მისტიურ-კოსმიური აქტის (რომელიც გონებით არ იხსნება) გვჯერა, როგორიცაა ღვთაებრივი ლოგოსის განკაცება და ერთ მთლიანობაში ქმნილი და უქმნელი ბუნების გაერთიანება, მაშინ რა გვიშლის ხელს ვიწამოთ, რომ ღმერთს შეუძლია ადამს სულიერი პირველობა მიანიჭოს, აირჩიოს ის სხვა ჰომო-საპიენსებიდან, როგორც აირჩია იუდეველები სხვა ერებიდან (რომელთა შორისაც ებრაელები ერთადერთი მონოთეისტები არ ყოფილან)? მითუმეტეს, რომ წერილი კაცობრიობის გაჩენასა და განვითარების აღწერის თვალსაზრისით ისტორიულ მიზნებს არ ისახავს; ის ადამიანის ისტორიიდან მხოლოდ იმ მოვლენებს აღწერს, რომლებიც მკითხველს ადამიანის ცხოვრების სინერგიულ მხარეს უჩვენებს ღვთაებრივ გამოცხადებასთან დაკავშირებით.

(გაგრძელება იქნება)

_ _ _ _ _

• 1. იხ. Иоанн Мейендорф. Введение в святоотеческое богословие. Вильнюс-Москва, 1992. С. 153.
• 2. იხ. ჩვენი სტატია: „სამეცნიერო ათეიზმთან დიალოგის პერსპექტივებსა და მეთოდიკაზე“ http://www.orthodoxtheology.ge/dialogue-with-scientific-atheism/
• 3. იხ. ჩვენი სტატია: „სამეცნიერო ათეიზმთან დიალოგის პერსპექტივებსა და მეთოდიკაზე“ http://www.orthodoxtheology.ge/dialogue-with-scientific-atheism/
• 4. იხ. ჩვენი სტატია: „სამეცნიერო ათეიზმთან დიალოგის პერსპექტივებსა და მეთოდიკაზე“ http://www.orthodoxtheology.ge/dialogue-with-scientific-atheism/, რომელშიც ვწერთ: „ბერძნულ ენაში, რომელმაც მეცნიერებას და ქრისტიანობას ტერმინოლოგიური საფუძველი ჩაუყარა, სიტყვა ადამიანი ჟღერს, როგორც ἄνθρωπος. ეს შედგენილი სიტყვაა და შედგება ფუძისგან άνω, რაც ნიშნავს „ზემოთ“, „ზევით“ და θρώοκω, რაც ნიშნავს „ყურება“, „კვლევა-ძიება“. აღსანიშნავია, რომ სიტყვა θρησκεία (ღმერთის თაყვანისცემა ანუ რელიგია) ასევე θρώοκω-სგან მომდინარეობს. აქედან გამომდინარე, ადამიანი არის ის, ვინც მუდამ იყურება წინ, ზემოთ და ყოველთვის ცდილობს გახდეს უკეთესი, თავისი თავის სრულყოფის გზით. უკეთესი ადამიანი კი ის არის, ვინც უკეთესია ზნეობრივი კუთხით, მითუმეტეს, რომ θρησκεία ადამიანში მისი ბუნების იმანენტურია, რასაც არქეოლოგიის ისტორიაც ადასტურებს, რომელიც ანთროპოსის განვითარების ევოლუციურ მხარეს გვაჩვენებს. ამიტომ, შორს რომ არ წავიდეთ, ამ ტერმინის ყველაზე მარტივ, ეტიმოლოგიურ დონეზეც კი გვესმის, რომ ადამიანი არის არსება, რომელიც თავის თავში ორ რეალობას ატარებს, რომელიც მას უნდა სრულყოფდნენ სინთეზში და ამ სინთეზს წარმოადგენს ერთი პირი, ადამიანის ჰიპოსტასი, რომელიც ორივე ამ რეალობას – რელიგიასა და მეცნიერებას – გამოხატავს“.
• 5. იხ. ჩვენი წინა სტატია: „წმინდა წერილის ინტერპრეტაციებისა და განმარტებების პერმანენტულობა“ http://www.orthodoxtheology.ge/interpretaciebidaganmartebebi/
• 6. იხ. სიბრძნე სოლომონისა 7, 1; 9, 15; ეკლ. 3, 20; ზირ. 18, 1;34, 14; „კეთილი და ბოროტი, სიცოცხლე და სიკვდილი, სიღარიბე და სიმდიდრე – უფლისგანაა“ (ზირ. 12, 14). ამ მუხლში ჩანს, რომ ძველი იუდეველების გაგებით, სიცოცხლეს და სიკვდილს ღმერთი განკარგავს. საინტერესო მაგალითს ვხედავთ იაკობ მოციქულთან, რომელიც ასევე არის იუდეური ტრადიციის გამომხატველი. მისი ამარტოლოგია პავლესგან განსხვავდება. თუ პავლეს გაგებით, ცოდვა პირველ ადამიანს უკავშირდება და მის მიერ შემოვიდა სიკვდილი კაცთა მოდგმაში, იაკობის აზრით, „ყველა საკუთარი გულისთქმით ცდუნდება და წარიტაცება“ (იაკობ. 1, 14). იოაკობ მოციქულის მიერ ცოდვის გაგება უფრო ახლოა სინაგოგალურ-იუდეურ ხედვასთან; საინტერესოა რომ იაკობ მოციქულის იერუსალიმის ქრისტიანული საკრებულო, სადაც ის ეპისკოპოსი გახლდათ, ჯერ კიდევ ქრისტიანული „სინაგოგა“ იყო (συναγωγὴν) (იაკ. 2, 2), მაშინ როდესაც პავლე თავის ეპისტოლეებში უკვე მიმართავს სხვადასხვა ბერძნული ქალაქების ეკლესიას – εκκλησιά.
• 7. იხ. Cyrillus Alexandrinus. Fragmenta in epistulam ad Romanos // Pusey 1872. 3. P. 212–213