წმ. ნინოს სახელობის მართლმადიდებლური ქრისტიანული აპოლოგეტიკურ-მისიონერული ცენტრი

რატომ დავასათაურეთ ჩვენი სტატია: „არა მხოლოდ სიტყვის გამო გაყოფილი ეკლესია“? რადგან პატივცემულმა ვასიკო ნებიერიძემ (შემდგომში — ავტორი), თავის სტატიას, რომელიც მან ეკლესიის გაყოფის თაობაზე დაწერა და რომლის კრიტიკულ ანალიზს ვაკეთებთ ახლა,  უწოდა: „FILIOQUE (და ძისაგან ) ერთი სიტყვის გამო გაყოფილი ეკლესია [1]. უნდა ითქვას, რომ ამ სტატიის სათაური საეკლესიო-ისტორიულ სინამდვილეს არ შეესაბამება. ავტორს სურს თქმა, რომ მხოლოდ ერთი სიტყვის — filioque-ს გამო ეკლესია 1054 წელს

საბოლოოდ გაიყო აღმოსავლურ და დასავლურ ნაწილებად და რომ ეს განხეთქილება საბოლოოდ გაფორმდა. მაგრამ, ეკლესიის ისტორია რომის საყდრისა და აღმოსავლეთის ეკლესიის გაყოფას ამგვარად არ უყურებს, მით უმეტეს, რომ აღმოსავლური ეკლესია მთელი რიგი ადგილობრივი ეკლესიებისგან შედგებოდა, რომლებიც საეკლესიო—იურიდიული თვალსაზრისით ერთმანეთისგან დამოუკიდებლები იყვნენ; ისინი დამოუკიდებელ საეკლესიო-ადმინისტრაციულ ერთეულებს შეადგენდნენ და ამავდროულად ერთმანეთთან კანონიკური ერთობა გააჩნდათ. აღმოსავლეთის მართლმადიდებელი ეკლესიების ურთიერთობის ამ არა უბრალო სქემას ჩვენს მიერ განსახილველ საკითხს ძალიან დიდ მნიშვნელობას ანიჭებს, რომელიც ჩვენმა პატივცემულმა ავტორმა არ გაითვალისწინა. რომის საყდარსა და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს შორის 1054 წელს მომხდარი განხეთქილება ახლო აღმოსავლეთში რომსა და მართლმადიდებელ ეკლესიებს შორის ურთიერთობაზე დიდად არ ასახულა. აღსანიშნავია, რომ აღმოსავლეთში ჯვაროსნული ლაშქრობების პერიოდში (XI-XII სს.) ლათინელ სამღვდელოებასა და ჯვაროსნებთან ევქარისტიულ კავშირს პრაქტიკულად ყველა აღმოსავლელი მართლმადიდებელი ქრისტიანი, მათ შორის ქართველები, ინარჩუნებდა XIII საუკუნის შუა ხანამდე.

ჩვენ პატივცემული ავტორის სიტყვებს მოვიყვანთ და თითოეულ ასეთ ამონარიდს ჩვენს კრიტიკულ კომენტარს დავურთავთ. უნდა ავღნიშნოთ, რომ ძალიან მისასალმებელია, რომ ავტორი ასეთი ინტერესით აღწერს ამ დროის ეკლესიის ისტორიას, მაგრამ აღწერილ მოვლენებში სიზუსტე და კრიტიკული მასალის გათვალისწინება აკლია. ავტორის სტატიის ანალიზისას კარგად ჩანს, რომ სტატია ნაჩქარევად არის დაწერილი, საეკლესიო წყაროების გადამოწმების გარეშე, რაც დამწყები ისტორიკოსისთვის ელემენტარული რამ არის; სტატიაში ჩვენთვის საინტერესო პერიოდის ანალიზი არ არის გათვალისწინებული, რომელიც ავტორიტეტულმა დასავლელმა მეცნიერებმა ჩაატარეს და რომელთა გარეშეც დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ეკლესიების გაყოფის ისტორიას ობიექტურად ვერ განვიხილავთ. ეს ანალიზი საკმაოდ ცნობილია და უცნაურია, რომ ავტორი მას არ იყენებს. ამიტომ, ჩვენი ავტორის მეთოდოლოგია, ამ საკითხის აღწერისას, – მრავალ  ასპექტში მოიკოჭლებს. ავტორი წერს:

„დასავლური ღვთისმეტყველება სულიწმიდის შესახებ ასწავლიდა რომ სულიწმინდა გამოვალს »მამისაგან და ძისაგან», ხოლო აღმოსავლური პმევმატოლოგია ასწავლიდა რომ სულიწმინდა »გამოვალს მამისგან და ძის მიერ მიიღება ( მოეფინება ) », თუმცა დასავლური მოსაზრების ფორმულება და დოკუმენტურად გაფორმება პირველად მოხდა ამ დონეზე, საეკლესიო კრების დონეზე და არც მეტი და არც ნაკლები ეს ფორმულირება ეკლესიის მიერ მრწამსის უმაღლეს ავტორიტედად მიჩნეულ სიმბოლოში ჩაამატეს!“

VI საუკუნეში, თუ ავტორი ამ პერიოდს გულისხმობს, დასავლური ეკლესია ოფიციალურად ასე არ ასწავლიდა. Filioque-ს ოფიციაულირ ფორმულირება და დოკუმენტაცია დასავლეთის ეკლესიაში VI საუკუნის შემდეგ (ბევრად გვიან) მოხდა, კერძოდ კი 1274 წლის ლიონის კრებაზე. ამ კრებაზე filioque-ს ფორმულა პირველად მოიწონეს და სარწმუნოების დოგმატად აღიარეს. თუმცა რომის პაპმა ეს დანამატი XI საუკუნეში მოიწონა (როდესაც ის რომაული ლიტურგიის წესში შევიდა), ხოლო საყოველთაო აღიარება მან 1274 წელს ჰპოვა. ი. მეიენდორფი და ა. პაპადაკისი აღნიშნავენ, რომ იმ დროს აღმოსავლეთის ეკლესია ოფიციალურად დაგმეს და ანათემას გადასცეს, რადგან ის ამ სწავლებას უარყოფდა „Damnamus et reprobamus omnes qui negare praesumpserint aeternaliter Spiritum Sanctum ex Patre et Filio procedure“ – „გწყევლით და გგმობთ თქვენ, ვინ გაბედავს უარყოფას, რომ სული წმიდა მამისაგან და ძისაგან გამოვალს“ [2]. აღსანიშნავია, რომ თანამედროვე მართლმადიდებელი ღვთისმეტყველები, ცდილობენ რა ხელი შეუწყონ დიალოგის განვითარებას და კათოლიკებს 1274 წლის ანათემების მოხსნისა და filioque-ს ფორმულის ამოღებისკენ მოუწოდებენ [3]. ბუნებრივია, რომ კრება საეკლესიო ცხოვრებაში უდიდეს ავტორიტეტს წარმოადგენს, მაგრამ ამ შემთხვევაში, ტოლედოს კრებაზე მრწამსში შეტანილი დანამატი ახალი სიმბოლოს მხოლოდ ადგილობრივ (ლოკალურ) ფიქსაციას წარმოადგენს, რომელიც რომის საყდრის ოფიციალურ პოზიციაზე კიდევ დიდ ხანს, 1274 წლის ლიონის კრებამდე, არ ასახულა.

„მართალია იმპერატორ ბასილ პირველის და მისი მემკვიდრეობის მეცადინეობით ეკლესიის დასავლეთ ნაწილთან და პაპთან მშვიდობა დამყარდა, მაგრამ არც თუ ხანგრძლივი 1014 წელს მოწვეულ კრებაზე რომის პაპმა ბენედიქტე მეშვიდემ
ფილიოქვე მიიღო. ამიერიდან იტალიაში არსებული ეკლესიებიც ვალდებულნი იყვნენ მრწამსი ფილოიქვეს ჩამატებით წარმოეთქვათ პირენეის ნახევარ კუნძულის!“

რომის პაპმა filioque-ს მრწამსში ჩართვა (მაგრამ არა დოგმატური განსაზღვრების სახით) მოიწონა არა საეკლესიო კრებაზე, არამედ გერმანელი იმპერატორის, ჰენრიხ II, აღსაყდრების მომენტში, 1014 წელს [4]. და ეს იყო არა ბენედიქტე VII, არამედ ბენედიქტე VIII (1012-1024). მაგრამ ეს არ ნიშნავს, რომ იტალია ვალდებული იყო მრწამსი ამ ჩანართით ეგალობა, თუნდაც იმიტომ, რომ სამხრეთ იტალიური მხარეები — კალაბრია, აპულია და სიცილია — VIII საუკუნიდან (დაახლ. 733 წ.) ნორმანების დამპყრობამდე (XI ს. მე-2 ნახევარი) კონსტანტინოპოლის იურისდიქციაში შემოდიოდნენ [5]. აღსანიშნავია, რომ 1014 წლამდე, როდესაც რომის პაპმა სერგი VI მრწამსის კითხვა filioque-ს ჩართვით დაიწყო (1009 წ.), მაშინ კონსტანტინოპოლის პატრიარქმა სერგიმ, კრების გადაწყვეტილების თანახმად, კონსტანტინოპოლის ეკლესიის დიპტიხიდან რომის პაპ სერგის ხსენება ამოიღო [6], ამიტომ ის, რაც ჰენრიხ II აღსაყდრებისას მოხდა, 1009 წლის ლოგიკური გაგრძელება იყო.

„კონსტანტინეპოლის პატრიარქ მიქაელ კერულარიოსის დროს დაპირისპირებამ ისევ პოლიტიკურ ნიადაგზე იფეთქა“

ავტორი სრულიად მართალია, რომის და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოებს შორის დაპირისპირება პოლიტიკურ ნიადაგზე მოხდა, მაგრამ გასაკვირია, რომ ავტორი აზრობივად ამ დაპირისპირების დოგმატურ საფუძვლამდე მიდის, რასაც ამ საკითხის შემდგომი ისტორია არ ადასტურებს.

„და მთავარი ისევ და ისევ ფილიოქვე რომელიც დამატებულია მსოფლიო საეკლესიო კრებასთან შეთანხმების გარეშე რაც უკანონოს ხდის მას. ხოლო მათი მომხრეები ერეტიკოსები არიან“

Filioque-ს საკითხი „მთავარი“ არ იყო, ის რომსა და კონსტანტინოპოლს შორის ერთ-ერთი უთანხმოების საკითხი იყო, მხოლოდ ერთი მრავალ საკითხთაგან, რომლებიც რომმა და კონსტანტინოპოლმა ერთმანეთში ვერ გადაწყვიტეს.

„1054 წელი ოფიციურად ითვლება ეკლესიის განხეთქილების ე.წ დიდი სქიზმის, ქრისტიანული ეკლესიის ორად გაყოფის თარიღად. არაფერი არ გაკეთებულა ამ განხეთქილების მოსაგვარებლად პირიქით ( თუ არ ჩავთვლით რამოდენიმე პიროვნების სურვილს ) ამავე მე-11 საუკუნის ბოლოს რომის პაპმა ურბან მეორემ იტალიის ქალაქ ბარში მოიწვია საეკლესიო კრება და ანათემა გამოუცხადა ყველას ვინც არ მიიღებდა ფილიოქვეს“

ცუდია, რომ ავტორი დასავლეთისა და აღმოსავლეთ ურთიერთობის შემდგომ ისტორიას არ გვიჩვენებს, ამას კი საკითხის ობიექტივიზაცია მოითხოვს. ავტორს რომ დასავლეთისა და აღმოსავლეთის ურთიერთობის ყველა ნიუანსი სცოდნოდა, ის არ იტყოდა, რომ „1054 წელი ოფიციურად ითვლება ეკლესიის განხეთქილების ე.წ დიდი სქიზმის, ქრისტიანული ეკლესიის ორად გაყოფის თარიღად“. საქმე იმაშია, რომ 1054 წლის განხეთქილება არ უნდა შევაფასოთ, როგორც „დიდი განხეთქილება“; ეს მხოლოდ ზოგიერთი მეცნიერის გვიანდელი ინტერპრეტაციაა, რომელიც ეკლესიის ისტორიულ სინამდვილეს არ შეესაბამება. არსებობენ ეკლესიის ისტორიკოსები, რომლებიც ვითარებას უფრო დაწვრილებით გვიჩვენებენ. ეკლესია ორად არც 1054 წლის განხეთქილების შემდეგ იყო გაყოფილი; ასე, რომ ყოფილიყო, აღმოსავლეთში ჯვაროსნული ლაშქრობებისას ლათინელები მართლმადიდებლებთან ევქარისტიულ კავშირში არ იქნებოდნენ; 1054 წლის განხეთქილება შეეხო არა მთელ აღმოსავლეთს, არამედ მხოლოდ კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს, ანუ ეს იყო რომის საყდარსა და კონსტანტინოპოლის საპატრიარქოს, ანუ ორ საპატრიარქოს შორის არსებული საეკლესიო უთანხმოებები. ზუსტად ამას უკავშირდება 1054 წლის განხეთქილების თარიღი. აღსმოსავლეთში პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობის პერიოდისთვის, ჯვაროსნების მიერ ანტიოქიის განთავისუფლების დროისთვის, ანტიოქიის მართლმადიდებელი საპატრიარქოს მეთაური იოანე VII ოქსიტი იყო (1089-1100 წწ.), რომელიც ჯვაროსნებმა ანტიოქიაში ზეიმით შეიყვანეს და კათედრა დაუბრუნეს, რომელიც მან მანამდე დროებით იძულებით დატოვა სელჩუკთა შემოსევების გამო და შავი მთის მონასტერ როდიუში იმყოფებოდა [7]. 1098 წელს ლათინელმა მღვდელმსახურმა პიერ ნარბონელმა (ქ. ალბარის მომავალი ეპისკოპოსი) იოანე ოქსიტისგან საეპისკოპოსო ხელდასხმა მიიღო, რაც ლათინელთა და ანტიოქიის მართლმადიდებელი საპატრიარქოს ევქარისტიულ კავშირს მოწმობს [8]. 1100 წლისთვის იოანე ოქსიტი ანტიოქიას ტოვებს და ანტიოქიის კათედრაზე ირჩევენ ლათინელ ბერნარს ვალენსიდან; ამ წლიდან ანტიოქიის კათედრა ლათინელების უშუალო დაქვემდებარებაში  გადადის [9]. ამგვარად, ცნობილი შავი მთის მართლმადიდებელი მონასტრები და ანტიოქიის ყველა ეპარქია ანტიოქიის ლათინურ იურისდიქციაში მოექცა, ჯვაროსნების მიერ დაარსებული ანტიოქიის სათავადოს ფარგლებში.

ლათინელებსა და აღმოსავლელ მართლმადიდებელ ქრისტიანებს შორის ევქარისტიული კავშირის მაგალითი მრავლად გვაქვს. ჩვენ ყველა მაგალითს არ მოვიყვანთ, რათა ჩვენი სტატიის მოცულობა არ გავზარდოთ, ამიტომ მხოლოდ რამოდენიმე მაგალითით შემოვიფარგლებით. ანტიოქიის საპატრიარქოს მართლმადიდებელი ბერ-მონაზვნობა კიდევ დიდ ხანს დარჩა ლათინელებთან ერთობაში. ჯერ კიდევ XIII საუკუნის პირველ ნახევარში ანტიოქიის ბერძნული, სომხური (ქალკედონიტური) და ქართული (მათ შორის შავი მთის) საბერო საძმოები შეეცადნენ ანტიოქიის ლათინური საპატრიარქოს მორჩილებიდან გასულიყვნენ. სიტუაცია უკონტროლო ხდებოდა და თავად პაპის ჩარევა გახდა საჭირო. ამასთან დაკავშირებით პაპმა ჰონორი IX უმორჩილო საძმოს წერილი მიწერა, რომელსაც „ქალაქ ანტიოქიის ეპარქიის ბერძენი, სომეხი და ქართველი წინამძღვრებისა და სამღვდელოებისადმი“ წერილი უწოდა. წერილში პაპი ბერებს მოძღვრავს და შთააგონებს, „უბრძანებს და კატეგორიულად ურჩევს“, ანტიოქიის საპატრიარქოს დაქვემდებარებაში დარჩნენ, რითიც ამ საყდრისადმი პატივისცემა გამოხატონ და ანტიოქიის პატრიარქი თავის მამად და სულიერ მოძღვრად აღიარონ (ანუ დაუბრუნდნენ ამ აღიარებას). წერილი ლატერანში დაიწერა ივლისის კალენდის 6 რიცხვში, 1239 წელს [10]. ეს წერილი, XIII საუკუნის პირველ მეოთხედში, ანტიოქიელი მართლმადიდებელი ქრისტიანების ანტიოქიის ლათინურ საპატრიარქოზე დამოკიდებულებას თვალნათლად მოწმობს.

ჯვაროსნების მიერ თურქ-სელჩუკებისგან იერუსალიმის განთავისუფლების შემდეგ (1099 წ.) იქ ლათინური საპატრიარქო დაარსდა. ადგილობრივი მართლმადიდებლები ჩამოსულ ლათინელ სამღვდელოებასთან ზიარებაში იყვნენ. 1109 წლამდე, იერუსალიმში დავით IV აღმაშენებლის პირველი მეუღლე მიემგზავრება. მისი ვიზიტის შესახებ მონაცემები ანსელუსის (ღვთის საფლავის ტაძრის ლათინელი კანტორისა და პრესვიტერის) წერილშია შემონახული, რომელიც მან პარიზელ ჰალონსა და არქიდიაკონს, სტეფანეს, მიწერა (MPL. T. 162. Col. 729-732). ანსელუსი მოწმობს, რომ ქართველი მეფის მეუღლე იერუსალიმში ჩამოვიდა და სამშობლოში დაბრუნებას აღარ განიზრახავდა. მან მრავალი ოქრო წამოიღო და წმინდა ქალაქის მონასტრებს შესწირა, „ღარიბებსა და მომლოცველებსაც“ გაუღო მოწყალება; შემდეგ, კი, იერუსალიმის ლათინელი პატრიარქის, გიბელენ არლელის (1109-1112 წწ.), თაოსნობით იერუსალიმში ქართული დედათა სამონაზვნო სავანე დააარსა, რომლის წინამძღვარი, ანუ მონასტრის აბატისა, თავად გახდა.

აღსანიშნავია, რომ ლათინელები აღმოსავლელი მართლმადიდებლებისგან filioque-ს აღიარებას არ ითხოვდნენ; ყველა თავის ლიტურგიკულ და საღვთისმეტყველო ტრადიციას მიყვებოდა, ლათინური კი მხოლოდ საეკლესიო იურისდიქცია იყო (ზოგი მონასტერი კი ლათინელებთან ურთიერთობისას ავტონომიასაც კი ინარჩუნებდა). ასევე, მაგალითად, დიდი ხნის დადასტურებული ფაქტია, რომ XII საუკუნის ჯვრის მონასტრის ქართველი ბერები ტამპლიერების ორდენის საძმოსთან ლიტურგიულ კავშირში იყვნენ; ამ პერიოდის საღვთისმსახურო დოკუმენტებში ლათინელები მოიხსენებიან: ჯვაროსნები და ტამპლიერთა ორდენის ძმები [11].

ჩვენ დაწვრილებით აღარ ავღწერთ რომის ეკლესიისა და ბულგარეთისა და სერბეთის  მართლმადიდებელი ეკლესიების საეკლესიო ერთობას — ეს ყველაფერი ძალიან კარგად აღწერეს მეცნიერებმა, რომლებსაც პირდაპირ მოჰყავთ იმის მაგალითები, თუ როგორ აკურთხა რომის პაპის ლეგატმა ბულგარეთის მეფე კალოიანე 1204 წლის 8 ნოემბერს, არქიეპისკოპოსი ბასილი კი ეკლესიის მეთაურად ეკურთხა; სერბეთის ზეტისა და რაშკის სათავადოები პაპების გავლენის ქვეშ იმყოფებოდნენ [12]. რა თქმა უნდა ეს და მსგავსი ფაქტები არ ნიშნავს, რომ სხვადასხვა ქვეყნების მართლმადიდებლებსა და ლათინელებს შორის ყველაფერი უხარვეზოდ იყო. მათ საერთო ისტორიაში უარყოფითი მომენტებიც იყო, მაგალითად, 1204 წელს ჯვაროსნების მიერ კონსტანტინოპოლის დაპყრობა და დარბევა ან შემდგომში ლათინელების მიერ ახლო აღმოსავლეთის მართლმადიდებლებზე განხორციელებული ზეწოლა; საქმე ზოგჯერ კონფლიქტებამდე და მოწამეობამდეც კი მიდიოდა. მაგალითად, 1231 წელს კვიპროსში ცამეტი ბერი დასაჯეს სიკვდილით, რადგან მათ რომის დაქვემდებარებაში გადასვლაზე უარი თქვეს [13]. აღსანიშნავია, რომ ამ მომენტისათვის უკვე ჩანს ეგეოსის ზღვისრეგიონსა და აღმოსავლეთ ხმელთაშუა ზღვისპირეთში რეგიონში დასავლური ბერ-მონაზვნობის ექსპანსია. XIII საუკუნეში იქ თითქმის ყველა მსხვილი დასავლური საბერო ორდენის ცენტრები გაჩნდა: ცისტერიანელების, რომლებმაც მეორე და მეოთხე ჯვაროსნულ ლაშქრობას გაუწიეს დახმარება, დომინიკანელები და ფრანცისკანელები რაც უფრო დრო გადიოდა, მით უფრო პაპის საერთაშორისო ჯაშუშების ქსელად იქცეოდნენ [14]. ამიტომ, ურთიერთობები საბოლოოდ XIII საუკუნის მეორე ნახევარში, განსაკუთრებით ლიონის 1274 წლის კრების შემდეგ, გაფუჭდა. ნამდვილად დიდი განხეთქილების დათარიღება არარეალურია, რადგან განხეთქილება დროში იყო გაწელილი, მისი გაფორმება კი ჩვენს მიერ დასახელებულ პერიოდში დაიწყო.

„P.s filioque ერთი სიტყვა გადაიქცა განხეთქილების მიზეზად რამაც გამოიწვია უდიდესი ტრაგედია, ეკლესიის ორად გაყოფა“

კიდევ ერთხელ ავღნიშნავთ, რომ ეკლესია ერთი სიტყვის გამო როდი გაიყო, არამედ, პირველ რიგში, თითოეული მხარის, განსაკუთრებით კი რომის, პოლიტიკური ამბიციების გამო გაიყო, რომელიც ჯვაროსნული ლაშქრობების პერიოდში (1054 წლის შემდეგ) ცდილობდა ყველა აღმოსავლური ეპარქია რომის საყდრისთვის დაემორჩილებინა. ამ პერიოდში რომი სულაც არ ფიქრობდა იმის პრაქტიკულ განხორციელებას, რასაც სიტყვებით აცხადებდა — აღმოსავლელი მართლმადიდებლებისთვის filioque-ს თავზე მოხვევას; რომაელი პონტიფიკოსისთვის ბევრად უფრო მნიშვნელოვანი იყო მთელს საქრისტიანოში მისი ძალაუფლების პირველობა (პრიმატი) და არა რომის ეკლესიის კერძო საღვთისმეტყველო შეხედულება, რომელიც მხოლოდ 1274 წლის ლიონის კრებაზე გაფორმდა დოგმატურად, რაზეც XIII საუკუნის 80-იან წლებში კონსტანტინოპოლის ეკლესიას უკიდურესი რეაქცია ჰქონდა…

[1] იხ. http://blog.holybible.ge/ka/post/142.html

[2] იხ. А.Пападакис, И.Мейендорф. Христианский восток и возвышение папства. Церковь в 1071-1453 годах. М., 2010. С. 329.

[3] იხ. Bobrinskoy B. The Filioque Yesterday and Today // Spirit of God, Spirit of Christ. Geneva, 1981. P. 133-148, особенно P. 140-147.

[4] იხ. А.Пападакис, И.Мейендорф. там же. С.331.

[5] იხ. Παπαδόπουλος Γ. Σ. ᾿Ιταλία // ΘΗΕ. 1965. Τ. 6. Σ. 1085; Δίπτυχα. 2011. Σ. 1051-1060.

[6] იხ. A. Edward Siecienski. The Filioque: History of a Doctrinal Controversy. Oxford, 2010. P. 112-113.

[7] იხ. Kolbaba Tia M. Byzantine Perceptions of Latin Religious «Errors»:Themes and Changes from 850 to 1350 // The Crusades from the Perspective of Byzantium and the Muslim World / ed. E.L. Angeliki, R.P. Mottahedeh. Washington, 2001. Р. 117-143.

[8] იხ. Hamilton B. The Latin Church in the Crusader States. The Secular Church. — London, 1980. P. 75.

[9] იხ. Cahen С. La Syrie du Nord a ľépoque des croisades et la principauté franque ďAntioche. Paris, 1940. P. 535.

[10] იხ. Laterani VI kalendas Julii, Anno XII. Archives Vaticanes. Reg. XIX. Album. XL. № CXCIX.

[11] იხ. მეტრეველი, ე., იერუსალიმის ერთი ხელნაწერი, ჟურ. აკადემიკოს ს. ჯანაშიას სახელობის საქართველოს სახელმწიფო მუზეუმის მოამბე (1948), ტ. 15-B

[12] იხ. А.Пападакис, И.Мейендорф. там же. С.350-368.

[13] იხ. Satbas C.N. Bibliotheca Graeca Medii Aevi. Venice, 1872-1894. Vol. 2. P. 20-39.

[14] იხ. Wolff R.L. The Latin Empire of Constantinople and the Franciscans // Traditio 2 (1944). P. 213-237.