იოანე კაზარიანი
(წმ. ნინოს სახელობის მართლმადიდებლური ქრისტიანული აპოლოგეტიკურ-მისიონერული ცენტრი)
ხატთაყვანისცემის პირველ აპოლოგიაში ჩვენ ქრისტიანობის პირველ სამ საუკუნეს და ნაწილობრივ IV საუკუნესაც შევეხეთ (1), მეორე აპოლოგიაში კი ადრეული ქრისტიანობის I ასწლეულის პერიოდზე ვისაუბრებთ. ქრისტიანობის პირველი საუკუნეების ავტორების ისტორიულ და საღვთისმეტყველო წყაროებზე დაყრდნობით ჩვენ ვაჩვენეთ, რომ ხატთაყვანისცემა, ზოგადად, ადრეული პერიოდის კათოლიკე ეკლესიისთვის მისაღებ ტრადიციას წარმოადგენდა (ამიტომაც არ საჭიროებდა აპოლოგიას); აღნიშნული ტრადიცია VIII საუკუნეში მსოფლიო კრების დონეზე დადგინდ და კათოლიკე ეკლესიის რწმენის დოგმატად დამტკიცდა.
პირველ აპოლოგიაში ყურადღება გამახვილებული იყო ძველი აღთქმის მოწმობაზე, რომლის თანახმადაც ღმერთი არ გამოცხადებია ადამიანებს. პიერველი აპოლოგიის ერთ-ერთი აქცენტი იყო ძველი აღთქმის მოწმობა იმის შესახებ, რომ მაგ პერიოდში უფალი არ ეჩვენა (არ გამოეცხადა) ისრაელს ცხადად და შედეგად, მისი გამოსახვა შეუძლებელი იყო; ეს კარგად ჩანს მოსესა და ღმერთის დიალოგში: „გელაპარაკებოდათ უფალი ცეცხლიდან. ლაპარაკის ხმა კი გესმოდათ, მაგრამ სახეს ვერ ხედავდით, მხოლოდ ხმა ისმოდა… ძალზე ფრთხილად იყავით, რაკი არ გინახავთ არავითარი სახე, როცა უფალი გელაპარაკებოდათ ხორებში ცეცხლის შუაგულიდან, რომ არ გაირყვნათ და არ გაიკეთოთ ქანდაკი, რაიმე კერპის ხატი მამრის თუ მდედრის გამოსახულება“ (რჯლ. 4, 12-16). მოცემულ ხუთ მუხლში ორჯერ არის აღნიშნული, რომ ისრაელიანებს არავითარი სახე არ უნახავთ (ამიტომ იკრძალებოდა გამოსახულება), რადგან ნებისმიერი გამოსახულება ვინმეს ან რაიმეს ხილულ აღქმას ნიშნავს. ეს ძალზე მნიშვნელოვანი ასპექტია. ამ საკითხის მეორე, არანაკლებ მნიშვნელოვანი, ასპექტია – ღვთის სახელი. ღვთის სახელი და ხვთის ხატება ურთიერთკავშირში არიან. როდესაც მოსე ღმერთს მის სახელს ეკითხება, ღმერთი ასე პასუხობს: „მე ვარ, რომელიც ვარ. კვლავ უთხრა: ასე უპასუხე ისრაელიანებს: რომელიც ვარ მგზავნის თქვენთან“ (გამ. 3, 14). ღმერთი მოსეს და ისრაელის ერს თავის სახელს არ უმჟღავნებს და კატეგორიულადაც კი ეუბნება მოსეს „ასე უპასუხე ისრაელიანებს“. ღმერთი არც იაკობს უმჟღავნებს თავის სახელს, როდესაც ეს უკანასკნელი ღმერთს სახელს ეკითხებოდა, რაზეც ღმერთმა კითხვით მიუგო: „რისთვის მეკითხები სახელს? და იქვე აკურთხა“ (დაბ. 32, 29; შეად. მსაჯ. 13, 18). მხოლოდ ღმერთმა იცის, თუ ვინ არის ის თავად. ის სრულ მყოფობას ფლობს („მე ვარ, რომელიც ვარ“). ძველი აღთქმა, მართალია, ღვთის არაერთ სახელს გვაწვდის, მაგრამ ეს სახელები მის ძალაუფლებაზე უთითებენ და სხვ., და ონტოლოგიურად მის არსს არ გამოხატავენ. ღვთის არსი რაციონალური შემეცნების ფარგლებს ცდება. ნებისმიერი სახელი ადამიანის გონებისთვის მისაწვდომია, მაგრამ არ არსებობს ისეთი სახელი, რომელიც ღვთის არსს დაახასიათებდა; ღვთის სახელი ადამიანისთვის მიუწვდომელია; არც ერთი სახელი ან ცნება არ შეესაბამება ღვთის დიდებას; ღვთაებრივი ბუნება ნებისმიერ სახელს აღემატება. მაშ, რატომ არ ეუბნება თავად ღმერთი თავის სახელს ისრაელიანებს? — იმიტომ, რომ ღმერთი უსახოა, უფრო ზუსტად კი — შეუძლებელია მისი გამოსახვა, იგი უთვისებოა (თვისების კატეგორიას მას ვერ მივუყენებთ), შეიძლება ითქვას, რომ ღმერთი თვისობრიობის მიღმაა; ის, თავისი ბუნებით, აბსოლუტურად ტრანსცენდენტული და მიუწვდომელია, ამიტომაც იგი უსაზღვროა და ეს უსახობა, თვისობრიობის მიღმა ყოფნა და მიუწვდომლობა ვერ შემოიფარგლება სახელით, რადგან სახელი მოცემული სუბიექტის ან პიროვნების შემოსაზღვრულობაზე მიუთითებს. დაუშვებელია ანტროპომორფიზმი, ანუ ღმერთის შემოფარგვლა ადამიანური კატეგორიებით. წმინდა წერილში არსებული ღვთის ანტროპომორფული წარმოდგენა გადატანითი მნიშვნელობით უნდა გავიგოთ, რადგან ღმერთი არის სული (იოან. 4, 24). ამიტომ, ღმერთს სახელი არ გააჩნია, ე. ი. არ გააჩნია სახე და ამიტომ მოსეს და იაკობს ღმერთი თავის სახელს არ ეუბნება. ძველ აღთქმაში ღმერთი ხილულად არ გამოცხადებულა. ახალ აღთქმაში კი სხვაგვარად არის საქმე. სახარების ცენტრალური მომენტია (აღდგომასთან ერთად) სიტყვა-ღმერთის განკაცება და მხოლოდ განკაცებაში იღებს იგი ხილულობას ანუ განკაცების შედეგად ის დანახვადი ხდება, იოანე მოციქულის მოწმობით: „სიტყვა ხორცად იქცა“ (იოან. 1, 14) და ამიტომ მას სახელად „იესო“ ერქმევა (მათ. 1, 21). აღნიშნული სახელის დარქმევა მიუთითებს იესო ქრისტეს შეზღუდულობაზე მის კაცობრივ (ადამიანურ) ბუნებაში, მაგრამ ამის გამო მისი ღვთაებრიობა არ დაკნინებულა: „რადგანაც მასში მკვიდრობს ხორციელად ღვთაების მთელი სავსება“ (კოლ. 2, 9). იოანე მოციქული აცნობიერებს, რომ „ღმერთი არავის არასოდეს უხილავს“ (იოანე. 1, 18), რაც ღმერთის შესახებ ძველ აღთქმისეულ წარმოდგენას შეესაბამება, რადგან ისრაელიანებს ღვთის სახე არ უნახავთ (რჯლ. 4, 15); მაგრამ მოციქული იქვე აგრძელებს: „მხოლოდშობილმა ძემ, რომელიც იყო მამის წიაღში, მან გაგვიცხადა“. ამგვარად, განკაცებული ღმერთი გამოგვეცხადა. უხილავმა სიტყვამ ხილული ხორცი შეიმოსა. განკაცებამ არა მარტო ღმერთი გახადა ხილული, არამედ ადამიანები ღვთისმხილველებად აქცია. განგების ამ დიდებულმა საიდუმლოებამ იოანე მოციქულს შემდეგის თქმის უფლება მისცა: „და ვიხილეთ დიდება მისი, დიდება მხოლოდშობილისა მამის მიერ“ (იოანე. 1, 14) და „რომელიც იყო დასაბამიდან, რომელიც ვისმინეთ და ჩვენი თვალით ვიხილეთ, რომელსაც ვჭვრეტდით და ჩვენი ხელით ვეხებოდით სიცოცხლის სიტყვას; (რადგან სიცოცხლე ცხად იქმნა, რაც ვიხილეთ და ვმოწმობთ, და გაუწყებთ საუკუნო სიცოცხლეს, რომელიც იყო მამასთან და გამოგვეცხადა ჩვენ)“ (1 იოან. 1, 1-2), რადგან ქრისტემ თქვა: „მე ვარ გზა, ჭეშმარიტება და სიცოცხლე; ვერავინ მივა მამაჩემთან, თუ არა ჩემს მიერ“ (იოანე. 14, 6). სახარებისეულ პერიოდში მოხდა ის, რაზეც ქრისტემ თქვა: „ჭეშმარიტად გეუბნებით თქვენ: მრავალ წინასწარმეტყველსა და მართალს სურდათ ეხილათ ის, რასაც ხედავთ, და ვერ იხილეს; და ესმინათ ის, რასაც ისმენთ, და ვერ ისმინეს“ (მათე. 13:17).
ძველი აღთქმის თანახმად ღვთის სახე არასოდეს არავის უნახავს, ახალ აღთქმაში კი ღმერთმა ადამიანებს თავისი თავი მოუვლინა (იოანე. 1, 18; 14, 9; 1 იოან. 1, 1-2 და სხვ.). განკაცებული სიტყვა-ღმერთი თავისი დიდებული აღდგომის შემდეგ პავლე მოციქულს და სხვა მოციქულებსაც მოევლინა და „ერთდროულად ეჩვენა ხუთასზე მეტ ძმას“ (1 კორ. 15, 5-8). რატომ ეცხადებოდა უფალი თავის მოწაფეებს? — რათა დაემტკიცებინა თავისი აღდგომა იმავე სხეულში, რომლითაც ჯვარს ეცვა; დაემტკიცებინა, რომ ის უსხეულო სული არ არის, არამედ ნამდვილად ქრისტეა, განკაცებული ღმერთი, იმავე ხორცით აღმდგარი. მოციქულები ხომ დაეჭვდნენ და შეცბუნდნენ, მაგრამ მოწაფეთა ადამიანური უძლურების გამო უფალი ეჩვენა მოციქულებს და თავისი (იმავე ხორცით) აღდგომის დასამტკიცებლად მათ საჭმელი სთხოვა (ლუკა. 24, 41-43). ხილული სახის დანახვა ადამიანის ბუნებრივ, ფსიქოლოგიურად განპირობებულ მოთხოვნილებას წარმოადგენს და ამიტომ აღმდგარი ღმერთი ეჩვენება ადამიანებს (აღმდგარი ხორცით) თავისი სიტყვების დასამტკიცებლად (ლუკა. 24, 44-46). ვიზუალიზაციაში არაფერი საზიანო ან უარყოფითი არ არის. სახარებაში ვკითხულობთ, რომ თავად ქრისტე, განკაცებული სიტყვა-ღმერთი, ლოცვისას თვალებს ზეცად აღაპყრობდა (მარკ. 6, 41; იოანე. 11, 41; 17, 1 და სხვ.). მეფსალმუნეც ასე ლოცულობდა: „შენსკენ აღვაპყარ ჩემი თვალები, ზეცაში მყოფო“ (ფსალ. 122, 1). აქედან ვხედავთ, რომ ზეცად აღპყრობილი მზერა ღმერთთან აახლოვებს და ლოცვას უფრო თბილს, სულიერს ხდის.
შეიძლება თქვან: ქრისტეს არსად უბრძანებია ხატების წერა! მაგრამ, პირველ რიგში, უნდა აღინიშნოს, რომ სახარებაში მაცხოვრის გამოსახვის აკრძალვაც არ გვხვდება. მეორე, რაც ასევე მნიშვნელოვანია, მოციქულთა კრებამ იერუსალემში (49 წ.) განიხილა, თუ რა უნდა დაეცვა ებრაული რჯულიდან არაებრაელს და დაადგინა: „ვინაიდან მართებულად მიიჩნია სულმა წმიდამ და ჩვენც, რომ არ აგკიდოთ ზედმეტი ტვირთი, გარდა იმისა, რაც აუცილებელია: ეკრძალეთ ნაკერპალსა და სისხლს, დამხრჩვალს და სიძვას და მოექეცით სხვებს ისე, როგორც გინდათ, რომ თქვენ მოგექცნენ“ (საქმე. 15, 28-29). მოციქულებს ღმერთის გამოსახვა არ აუკრძალავთ; იმის შემდეგ, რაც გამოუსახველი ხილული გახდა და უხორცო განკაცდა, გამოსახულების აკრძალვა უცნაური იქნებოდა.
კვლავ გვეტყვიან: პირველ ქრისტიანებს არ ჰქონდათ ხატები! დიახ, მათ არ ჰქონდათ ხატები. მაგრამ მათ ხატები არც სჭირდებოდათ, ისევე როგორც არც სახარება და მოციქულთა ეპისტოლენი სჭირდებოდათ წერილობით ფორმაში, რომლებიც, ასევე, არ გააჩნდათ. ქრისტეს სახარების დაწერა არ უბრძანებია, მაგრამ ეს „არასახარებისეული დადგენილება“ არ წარმოადგენს სახარების გაუქმების საფუძველს. ნეოფიტების ადამიანურმა უძლურებამ აიძულა მოციქულებს სხვადასხვა ეკლესიებისთვის ეპისტოლეები დაეწერათ, რათა ახლად მოქცეულებში რწმენა განემტკიცებინათ (2); მათ რწმენას ქრისტეს უშუალოდ მხილველთა — მის მოციქულთა — მოსმენა აძლიერებდა; უფალი მათთვის იმდენად რეალური და ახლო იყო, რომ პავლე მოციქული ეკითხებოდა გალატებს: „ეჰა, უგუნურო გალატელნო! ვინ მოგნუსხათ ისე, რომ აღარ ემორჩილებით ჭეშმარიტებას? თქვენ, ვის თვალწინაც გამოისახა იესო ქრისტე, როგორც თქვენშივე ჯვარცმული?“ (გალ. 3, 1). ახლადმოქცეულების სულიერი უძლურების გამო ქრისტიანულ თემებში, I საუკუნის შუახანებიდან, თანდათან ჩნდება სამოციქულო ეპისტოლეები და სახარებები და ამავე სულიერი უძლურების მიზეზით II საუკუნიდან ჩნდება წმინდა გამოსახულებები. თუმცა, ბოლო დროის არქეოლოგიური აღმოჩენებიდან ჩანს, რომ, მაგალითად, I საუკუნის იუდეო-ქრისტიანებს მრავლად ჰქონდათ ქრისტეს, „ისრაელის მხსნელის“ (3), გამოსახულებები. იუდეო-ქრისტიანები თავდაპირველად იუდაიზმის მიმდევრები იყვნენ, რომელიც ღვთაების ნებისმიერ გამოსახულებას მკაცრად კრძალავდა. უნდა ითქვას, რომ ფსიქოლოგიური თვალსაზრისით, სულიერი უძლურების გამო პირველ ქრისტიანებს სჭირდებოდათ როგორც მოციქულთა ეპისტოლენი, ისე სახარებისეული ჭეშმარიტებების ვიზუალური აღქმა; ისტორიულად ეს განსაკუთრებულად აქტუალური ხდება მას შემდეგ, რაც ქრისტეს მოწაფეებმა, ქრისტეს მიწიერი ცხოვრების თვითმხილველებმა, ამქვეყნიური ცხოვრება დატოვეს.
პროტესტანტებს აცბუნებს ზოგიერთი ქმედება — და თავად ხატების თაყვანისცემაც — რომელსაც მართლმადიდებლები ხატების მიმართ აღასრულებენ, რაზეც ჩვენ უკვე ვისაუბრეთ პირველ აპოლოგიაში; მათ, ასევე, აცბუნებთ წმინდა გამოსახულებებზე მთხვევა და მათ წინ თავის მოდრეკვა; ეს ყველაფერი კერპთთაყვანისცემის ერთ-ერთ ფორმად აღიქმება; მაგრამ ნუ დავაჩქაროთ დასკვნების გამოტანას. ვფიქრობთ, ნებისმიერი ნეოპროტესტანტი დაეთანხმება იმას, რომ ძნელია ორთოდოქს იუდეველებს კერპთაყვანისმცემლობაში დასდო ბრალი. თუმცა, ბევრმა არ იცის, თუ როგორი კრძალვით ეპყრობიან იუდეველები სინაგოგაში თორის გრაგნილებს; იუდაური ტრადიციის თანახმად თორას გრაგნილებს (წმინდა წერილის გრაგნილებს) ადამიანი განასაკუთრებული კრძალვითა და მოწიწებით უნდა ეპყრობოდეს. როდესაც თორას გრაგნილს სინაგოგიდან გამოაბრძანებენ, უნდა ადგეთ; ასევე, წესად იქცა თორას ჩასადების წინ კრძალვით თავის მოდრეკა და მასზე მთხვევა, როდესაც თორას გრაგნილს შემოატარებენ. კეთილმსახურებისა და კრძალვის აღნიშნული ღრმა გამოხატულება არ იწვევს ყვედრებას. მართლმადიდებლები ზუსტად ისე ემთხვევიან ხატებს, როგორც სახარებას. ხატი, თავისი არსით, საღებავებით დაწერილი წერილია. წმინდა წიგნისა და წმინდა გამოსახულების მიმართ ამგვარი თაყვანისცემის აზრი დოგმატურად არის გამყარებული, როგორც ვწერდით ჩვენს პირველ აპოლოგიაში VII მსოფლიო კრების აღმსარებლობის თაობაზე. როგორც ძველ აღთქმისეულ პერიოდში ღმერთი გამოსახულებების მიერ მოქმედებდა — „მანდ მოგევლინები … ორ ქერუბიმს შორის“ (გამ. 25, 22), ასევე მოქმედებს ის დღეს ხატების მიერ.
ობიექტურობა და საჭიროება მოითხოვს, რომ გვახსოვდეს, რომ ისრაელიანები სისხლიან მსხვერპლს წირავდნენ; იგივეს წარმართებიც აკეთებდნენ; იუდეველებს წინადაცვეთა ჰქონდათ, მაგრამ იგივე წესს ფინიკიელები და ეგვიპტელებიც აღასრულებდნენ; წარმართები ლამპრებს ანთებდნენ, იგივეს აკეთებდნენ ებრაელებიც; წარმართები აკმევდენენ საკმეველს (კეთილსურნელებას) და ებრაელებიც. საკითხი იმაშია, თუ ვის სცემენ თაყვანს. პროტესტანტისთვის გასაგებია, რომ აღნიშნულ ქმედებების გარეგნული მსგავსების მიუხედავად, ისინი აზრითა და დანიშნულებით განსხვავდებოდნენ; ასევეა ჩვენთანაც; თუ წარმართები გამოსახულებების მეშვეობით თაყვანს სცემდნენ თავის ცრუ ღმერთებს, ფაქტიურად — დემონებს, რაზეც ჩვენ დაწვრილებით ვისაუბრეთ ჩვენს პირველ აპოლოგიაში, ეს მხოლოდ იმას ნიშნავს, რომ ისინი აცნობიერებდნენ გამოსახულებიდან პირველსახემდე აღსვლის პრინციპს. ამ პრინციპს ანტიქრისტეც გააცნობიერებს, რომელიც თავისი ხატის, „მხეცის ხატების“, თაყვანისცემას დააძალებს (გამოცხ. 13, 14) და „მიეცა იმისი ნება, რომ სული ჩაედგა მხეცის ხატისთვის“ (გამოცხ. 13, 14-15). თუ არაღვთაებრივ, ღვთისმებრძოლ სულიერ ძალებს შეუძლიათ თავის გამოსახულებებს ძალა შესძინონ, მაშინ ნუთუ ღმერთი ვერ მისცემს მადლს თავის ხატებს? განა შეიძლება ვიფიქროთ, რომ თუ სიყვარულით ვემთხვევით ქრისტეს, ჭეშმარიტი ღმერთის, ხატს, წარმართებივით ვიქცევით? იქ ეშმაკნი არიან, აქ კი — ჩვენი უფალი, იქ „მხეცის ხატებაა“, აქ კი ჩვენი უფლის ხატება. არის „დავითის კარავი“ (საქმე. 15, 16) და „მოლოქის კარავი“ (საქმე. 7, 43) და არის „სასმისი უფლისა“ და „სასმისი დემონებისა“, „ტაბლა უფლისა“ და „ტაბლა დემონებისა“ (1 კორ. 10, 21). ის ფაქტი, რომ წარმართებს წმინდა წიგნები აქვთ (მაგალითად, ვედები), სულაც არ ნიშნავს იმას, რომ ჩვენ ბიბლიაზე უარი უნდა ვთქვათ; ამაშია პრინციპული სხვაობა, რომელიც თაყვანისცემისა და კრძალვის გამოხატვის ამგვარი ფორმის არსში მდგომარეობს.
- იხ. ჩვენი სტატია http://www.faith.ge/?p=1315
- იხ. ჩვენი სტატია http://www.faith.ge/?p=1207
- იხ. ჩვენი სტატია http://www.faith.ge/?p=1348.
უნდა ვახსენოთ იტალიური ქალაქები პომპეი და ჰერკულანუმი, რომლებიც ჩვ. წ. აღ. 79 წელს დაიღუპნენ. ამ დროს ჯერ კიდევ ცოცხალი იყო ზოგი მოციქული. ფერფლით დაფარულ ქალაქ ჰერკულანუმში, გათხრებისას, ჯვრის გამოსახულებები აღმოაჩინეს (იხ.: კოზარჟევსკი ა. ჩ. ადრექრისტიანული ლიტერატურის წყაროთმცოდნეობითი პრობლემები. მ. 1984, თავი: „ახალი აღთქმა არქეოლოგიური აღმოჩენების ფონზე“. გვ. 133). მაგალითად, ჰერკულანუმის ჯვრის გამოსახულება სამსხვერპლოსთან ერთად – მეტად საინტერესოა (იხ. ფოტო სტატიის სათავეში) და შეესაბამება პავლე მოციქულის ცნობას: „εχομεν θυσιαστήριον“ (ებრ. 13, 10) (იხ.Maiuri Amadeo. La Croce di Ercolano. // Rendiconti della Pontificia Accademia Romana di Archeologia. Vol. XV, 1939. P. 193–218). ჰერკულანუმში ქრისტიანული კვალის აღმოჩენა მით უფრო საინტერესოა, რომ როგორც ცნობილია „მოციქულთა საქმიდან“ (28, 13) პავლე მოციქული პუტეოლში ქადაგებდა, რომელიც პომპეიდან 10 კმ-ში მდებარეობდა. ისტორიული რომის იმპერიის აღმოსავლეთით, მესოპოტამიაში, დურა-ევროპოსის კატაკომბები მდებარეობს; II საუკუნიდან ჩვენამდე კატაკომბელი ქრისტიანების სხვა ფრესკებმაც მოაღწია, მათ შორის, ღვთისმშობლის გამოსახულებით (იხ. უსპენსკი ლ. ა. მართლმადიდებლური ეკლესიის ხატის ღვთისმეტყველება. პარიზი, 1989).
