მამა ალექსანდრე შმემანი “დღიურებში” იდეოლოგიას ამგვარად განმარტავს: “იდეოლოგია – ეს არის ქრისტიანობა, რომელიც მოსწყდა ქრისტეს, ამიტომაც წარმოიშვა იგი და გაბატონებულია “ქრისტიანულ სამყაროში”(გვ.192). აქვს თუ არა თანამედროვე იდეოლოგიას რელიგიური ფესვები? უნდა აიღონ თუ არა თავის თავზე ქრისტიანებმა პასუხისმგებლობა ქრისტიანობის იდეოლოგიური მეტამორფოზების გამო?
როგორი უნდა იყოს ეკლესიის ურთიერთობის ენა სამყაროსთან, რომ ის არ იყოს იდეოლოგიის ენა?
მე რამდენადმე სხვაგვარად დავსვამდი, პირველ საკითხს: თანამედროვე ეკლესიური ცხოვრების ზოგიერთი მხარე თავის თავში ხომ არ მოიცავს უფრო მეტად იდეოლოგიას, ვიდრე ჭეშმარიტ ეკლესიურ აზრს? ამ კითხვის საპასუხოდ მე თავს უფლებას მივცემ, ოდნავ გავაფართოვო მხედველობის არეალი და ჯერ რამდენიმე სიტყვას ვიტყვი თანამედროვე კულტურის მდგომარეობაზე. ჩემი აზრით, ძალიან ზუსტად შეაფასა ო.ა. სადაკოვამ გაზეთ “კულტურისთვის”(#4 2008წ.) მიცემულ ინტერვიუში. გთავაზობთ რამდენიმე ამონარიდს ამ ინტერვიუდან: “.. ლევი-სტროსი, რომელმაც შეძლო აღეწერა არქაული კულტურის სამყარო, “სრულიად განსხვავებული” ჩვენი კულტურისგან, ადამიანურ სამყაროზე პირველ რიგში ფიქრობდა როგორც აზრების, ნიშნების, სიმბოლოების, მნიშვნელობათა სამყაროზე. ამასვე შეისწავლიან ჰუმანიტარული მეცნიერებები: ადამიანის დამოკიდებულებას აზრებთან, ანთროპოლოგიას —ამ სიტყვის ფართო გაგებით. ამის შესახებ თანამედროვე ცივილიზაცია თითქოს არ ფიქრობს, მან ძალიან ბევრი რამ დაივიწყა ადამიანის შესახებ. ადამიანი-მწარმოებელი, შემოქმედი, ადამიანი_ მომხმარებელი, ადამიანი ბიოლოგიურ და სოციალურ ჭრილში—აი რისკენაა მიმართული “პროგრესის” ყურადღება. ადამიანს უკეთესად მკურნალობენ, უხანგრძლივებენ სიცოცხლეს და ახალგაზრდობას, ართობენ, ამუშავებენ, უადვილებენ. ეს არის და ეს. მაგრამ ვინ არის ეს ადამიანი, და კარგად გრძნობს ის თავს მთელი ამ ტექნიკური წარმატებების, სოციალურობის და ყოველგვარი წარმატების წარმოუდგენელი თავისუფლების პირობებში? ან მისთვის კარგია ასეთი არსებობა თუ კიდევ რაიმეს მოლოდინი აქვს მისგან? იდეა მისი გარემომცველი სამყაროს (და უკვე ადამიანის მონაცემებისაც-გენური ინჟინერია) შეუჩერებელი ტექნიკური დაპყრობისა, რომელიც ახლა ყველას მართავს, არასოდეს გამხდარა მსჯელობის საგანი ჰუმანიტარული თვალსაზრისით, არც ის საზღაური გამხდარა განხილვის საგანი, რა საზღაურსაც იხდის ადამიანი თავისი ახლებური კომფორტისთვის. ჩვენ ახლა არ გვჭირდება მინიმალური ძალისხმევაც კი, მ იმ ფიზიკური ძალის მცირე ნაწილსაც კი არ ვიყენებთ, რომელიც სულ ცოტა ხნის წინ აუცილებელი იყო, მაგრამ ჩვენი სმენა, ჩვენი მხედველობა, მთელი ჩვენი აღქმის სისტემა ისეთი აგრესიის ზეწოლას განიცდის, რომელზედაც ასევე ცოტა ხნის წინ ადამიანს წარმოდგენაც კი არ ჰქონდა. შეუძლებელია, რომ ამან აღქმა არ დაამახინჯოს და არ შეასუსტოს. აზრებში ცხოვრებისთვის, ადამიანური ცხოვრებისთვის საჭიროა დახვეწილი და განვითარებული აღქმადობა.ეს მხოლოდ ერთი თვისებაა ცივილიზაციის “არაჰუმანურობისა”—ასე ადვილად წირავს ის ფსიქიკას, ასე ვთქვათ, ადამიანის ფიზიკისთვის. ცალმხრივი ტექნოკრატიული და უტილიტარული განვითარების საფრთხე ემუქრება ადამიანსაც, როგორც სახეობას, და მთელ ბუნებასაც.”
ყველაზე ჰუმანიტარულ მეცნიერებებში ახლა ძალიან ცოტა დარჩა ჰუმანიტარული, ანუ დამოკიდებულება ადამიანის არსებასთან როგორც ჰომო საპიენს-თან. ისინი აშკარად ტექნიკურები ხდებიან. ისინი აღწერენ თავ-თავიანთი საგნების მატერიას (ენათმეცნიერი—ენის “მატერიალურ სხეულს”, მუსიკისმცოდნე- მუსიკას და ა.შ.), და არ სვამენ კითხვას მათი გააზრებულობის შესახებ. მეტიც, ასეთი შეკითხვები “არამეცნიერულად” ითვლება.. დღევანდელი ჰუმანიტარების აზროვნება იძულებულს გვხდის გავიხსენოთ XIX საუკუნის პოზიტივისტები მათი სწორხაზოვნებით..
ყველაფერი განიხილება მხოლოდ სოციოლოგიური ან ფსიქოლოგიური კუთხით. გადაშლი ნაშრომს შექსპირის შესახებ, იქ კი მორიგი სოციალური კვლევაა, ან, მაგალითად, გენდერული ურთიერთობები; ან ფსიქოანალიზი: შექსპირის კომპლექსების ძიება. მახსოვს საბჭოთა ლიტერატურისა თუ ხელოვნების ისტორიის კოშმარი, როცა ყველაფერი გადაჰყავდათ კლასობრივი ბრძოლის ენაზე.. მაგრამ არც ფროიდის ენაზე გადაყვანა ან საბაზრო სტრატეგიებისა თუ გენდერული კვლევების ენაზე გადაყვანაა უფრო ..”
ოლგა ალექსანრდოვნას ამ სიტყვებიდან ჩანს თანამედროვე კულტურული სივრცის ძირითადი პრობლემა. კულტურამ შეწყვიტა ჰუმანიტარული აზრების შემუშავება- ანუ ისეთი აზრების, რომლებიც ასახავენ ადამიანის პიროვნების სიღრმეს, უნიკალურობას და ინტიმურობას, მის მიმართებას ღვთისადმი, სამყაროსადმი, თავის თავისადმი, სხვა ადამიანებისადმი. ამას ენაცვება უტილიტარიზმი, მასობრიობა, ტექნოგენურობა, შუალობითობა. ეს თვისებები გამომდინარეობს (შესაძლოა მიზეზიც იყოს) შუალობითი ცივილიზაციიდან (ამ თემისადმიც იყო მიძღვნილი ო. ა. სადაკოვას ცნობილი ლექცია). შუალობითობა კი ყოველთვის საჭიროებს იდეოლოგიას. ცალკეულ ადამიანს აქვს რწმენა, .. აზრები, გემოვნება. თუ ისინი ითავისებდნენ ჰუმანიტარულ აზრებს, ეს ადამიანს აქცევს ნამდვილ, ღირსეულ პიროვნებად, რომელიც “აცრილია”, აქვს ერთგვარი “იმუნიტეტი” იდეოლოგიის მიმართ სწორედ ამ განვითარებული პიროვნულობის მეშვეობით. ხოლო თუ ჰუმანიტარული აზრები არ არსებობს, პიროვნება იქცევა შუალობითად და გაჩენილ სიცარიელეს ავსებს იდეოლოგია, როგორც პირდაპირი ქმნილება შუალობითობისა და ჯოგურობის ერთობლიობისა.
ფუნდამენტური ჰუმანიტარული აზრების გაგების საფუძველი ქრისტეს სახარებაა. სწორედ მან აღიარა თვითღირებულება და ღირსება ღვთის მსგავსი პიროვნებისა, რომელიც თავად ქრისტეს ეზიარება და ემსგავსება მას. ეკლესიას, როგორც სახარების განხორციელებას, გარდა თავისი პირდაპირი სულიერი რელიგიური ზემოქმედებისა, ახასიათებს სწორედ ჰუმანიტარულ აზრთა შემოქმედება- ის ამას ადრეც აკეთებდა, ზნე-ჩვეულებების წვრთნითა და მათი შერბილებით, ანაყოფიერებდა და ქმნიდა ევროპულ (და რუსულ, როგორც მისი ნაწილის) ცივილიზაციასა და კულტურას.
მაგრამ, როგორც მე უკვე მომიწია ამ თემაზე საუბარი, დღესდღეობით (უფრო ზუსტად, კარგა ხანია), რაც საზოგადოება კი არ არის ეკლესიაზე იერარქიულად დამოკიდებული, მისგან სულიერი და კულტურული იმპულსების მიღების და შეთვისების მეშვეობით, არამედ, სამწუხაროდ, ეკლესია არის დამოკიდებული საზოგადოებაზე, მასში გამეფებულ სულისკვეთებაზე, მისი არსებობის ყველა სფეროს პარადიგმაზე. ამის გამო ეკლესია, დღევანდელი ცხოვრების კვალდაკვალ, “ამოვარდნილია” ჭეშმარიტი სახარებისეული კულტურის სივრციდან და აღარ წარმოშობს წყვეტს ჰუმანიტარულ აზრთა წარმოშობას. ეკლესიის თანამედროვე კულტურა ასეთ პირობებში იძულებულია “თავდაცვის პოზიციაზე გადავიდეს”, რომელიც, თავის მხრივ, ერთგვარი გარდუვალობით დაიყვანება ძველის ეთნოგრაფიულ რეკონსტრუქციამდე, როგორც თვითმიზნამდე. სწორედ ამას ძლიერად განიცდიდა და ამის შესახებ ბევრს წერდა მამა ალექსანდრე.
ასეთი ვითარების გამო ჩნდება ნომინალიზმი – ის, რაც მამა ალექსანდრეს მართლაცდა რისხვას იწვევდა. რა არის ეს (ეკლესიის სოციალურ და კულტურულ აღქმაში)?
ადამიანები ხედავენ, რომ ჩვენს პირად სამრევლო ცხოვრებას არცთუ იშვიათად ახასიათებს სწორედ ისეთივე უძლურება, როგორიც სოციუმს, კერძოდ კი მერკანტილიზმს, ეს არის საზოგადოებრივი ინტერესების არარსებობა, უკულტურობა და ობსკურანტიზმი, მორალური რელატივიზაცია—სულსწრაფობა, უწესობა და ა.შ. როგორია ჩვენი, ასე ვთქვათ, “შინაგანი რეაქცია ამ კრიტიკაზე? როგორ სიტყვებშიც არ უნდა შევფუთოთ ეს რეაქცია, ის ორ რამეზე დაიყვანება: 1) მიუხედავად იმისა, რომ ცოდვილნი და უძლურნი ვართ, ეკლესია თავისთავად მაინც წმინდა და შეურყვნელია, 2) ხოლო ის, რომ ადამიანები ამას ვერ ხედავენ და არ ესმით, მათივე ბრალია.
მართლაც, ღვთისმეტყველურად რომ ვიმსჯელოთ – ჩვენი ცოდვები არ ამცრობენ ეკლესიის სიწმინდეს. მაგრამ, სოციალური თვალსაზრისით, ეკლესიურ ქმედებას პირდაპირ ეხება წმ. მოციქულის იაკობის სიტყვები: როგორც სხეული სულის გარეშე მკვდარია, ასევე მკვდარია რწმენა საქმის გარეშე (იაკობ 2, 26). მოციქულები დაჟინებით მოითხოვენ, რომ ჩვენი რწმენა საქმეებით გაცხადდეს (იაკობ .2,18) სიყვარულით იღწვოდეს (გალ.5,6). ქრისტიანები მოწოდებულნი არიან, რომ მათი რწმენის საგანძური, თუნდაც არასრულად, თუნდაც არც ისე ძლიერად, მაგრამ მაინც გამჟღავნდეს ცხოვრებაში და ხალხისთვის ხილული იყოს: ეგრეთ ბრწყინევდინ ნათელი თქუენი წინაშე კაცთა, რაჲთა იხილონ საქმენი თქუენნი კეთილნი და ადიდებდენ მამასა თქუენსა ზეცათასა. (მათე 5, 16). ჩვენ კი ასე გამოგვდის: მოსახერხებელ სწავლებას ამოფარებული, რომ ჩვენ, იმის მიუხედავად, რომ ცოდვილები ვართ, ეკლესია მაინც წმინდაა—და მორალური თუ კულტურული ენერგიის უგულებელყოფით და ჩვენი სასიცოცხლო ძალების იქითკენ წარმართვით, რომ კარგად მოვიწყოთ ამქვეყნიური ცხოვრება, რის შედეგადაც სრულებით არ განვსხვავდებით დაცემული სოციუმისგან, ვიმსჭვალებით მათივე საწყისებით. გამოდის, რომ ეკლესიური განძი ჩვენში დამალულია, მაგრამ ცხოვრებაში (არა რომელიმე ქრისტიანის ცხოვრებაში, არამედ ზოგადეკლესიურში) არ ხორციელდება. სწორედ ეს გახლავთ ნომინალიზმი—ანუ, მოცემულ კონტექსტში — იდეების თვითშეფასება, იდეების მოწყვეტა მათი განხორციელებისგან. მართლმადიდებლური ეკლესია შეიცავს სრულ ჭეშმარიტებას, მაგრამ ის არ იხსნება ჩვენს ცხოვრებაში.
ნომინალიზმს თავისი არსით მივყავართ სამ გარემოებასთან: 1) სწავლება უხილავი ეკლესიის შესახებ, რომელსაც ჩვენ ვსაყვედურობთ პროტესტანტებს (გასაგებია, რაზეა საუბარი: ხილული ეკლესია ისეთივეა, როგორც სოციუმი, და ყველა საღვთისმეტყველო განმარტებანი სიწმინდესა და ამგვარების შესახებ განეკუთვნება იმ ეკლესიებს, რომელთაც ვერავინ ხედავს და ვერც უნდა ხედავდეს, რადგან ეს იქნებოდა “ხიბლი”); 2) პრაქტიკული კონსტატაცია იმ ფაქტისა, რომ ჩვენ, ვისგანაც შედგება ეკლესია, სინამდვილეში მცირედ ვართ მასთან თანაზიარი, რადგან ჩვენი ეკლესიურობა არა მის არსში, ანუ არა ღმერთთან ურთიერთობაშია, არამედ გარეგნულ საგნებში; და 3) ამ მდგომარეობის გამართლება, ანუ—მორალური ადექვატურობის აბერაცია??? ჩვენ კი არ აღგვაშფოთებს ეს, არამედ თავს ვიწყნარებთ, რომ “ჩვენ ცოდვილები ვართ”.
მაგრამ ზუსტად ეს არის იდეოლოგია—იდეების მოწყვეტა რეალობისგან, “ქრისტიანობის მოწყვეტა ქრისტესგან” და მისი მცნებებისგან, რომლებიც ეხება არამარტო პირადი ცხოვრების სიღრმეებს, არამედ სოციალურ და კულტურულ …დელანია. მრავალი მართლმადიდებლის ცხოვრება, სამწუხაროდ, დღეს სწორედ იდეოლოგიით განისაზღვრება- არამარტო ნომინალურობით, რომელიც ღრმა საფუძველია რწმენის იდეოლოგიით შენაცვლების, და ის ასეთად არ მოიაზრება, არამედ პირდაპირ ამა თუ იმ იდეოლოგიით: წმინდა მამების იდეოლოგიით, ტიპიკონის., წმინდა რუსეთის, “სულიერების”, ათონის, ბიზანტიის, ეთნოგრაფიის და ა. შ., რის შესახებ ყოველთვის საუბრობდა თავის “დღიურებში” მამა ალექსანდრე.
საჭიროა ითქვას, რომ ამის ერთ-ერთი კულტურული გამოსახულებათაგანი არის ის, რომ მართლმადიდებლობა ლექსიკის რელიგიად იქცა. მთავარია სწორად, .. საუბარი. დღეისათვის მიღებული ეკლესიური სუბკულტურული ლექსიკის დარღვევა აღიქმება როგორც მართლმადიდებლობის ბურჯის პირდაპირი ხელყოფა. მაგრამ რამდენადაც ეკლესია, როგორც უკვე ვთქვი, უკვე დიდი ხანია აღარ არის კულტურული პროცესების განმსაზღვრელი, არამედ მათდამი დაქვემდებარებულია, ეკლესიურ ცხოვრებაში მთელი ძალით იჭრება პოსტმოდერნული რეალობა: სრულიად არაფერი არ დგას ამ ლექსიკის მიღმა. შეძლებისამებრ ძალიან გამართულად ვსაუბრობთ, ვცხოვრობთ, როგორც ყველა. ამ პირობებში სიტყვები, და, აქედან გამომდინარე, მთელი საფუძველი აზრებისა, რომლისკენაც წარგვმართავენ ეს სიტყვები, უცილობლად იქცევა იდეოლოგიად.
ზემოთქმულიდან გამომდინარე, ზედმეტია ლაპარაკი იმაზე, ეკისრებათ თუ არა ქრისტიანებს პასუხისმგებლობა ასეთი ვითარებაზე. რა თქმა უნდა, ეკისრებათ, თითოეულს პირადად და ყველას ერთად მთლიანობაში. ..რამეთუ ყოველსა რომელსა მიეცა დიდად, დიდადცა იძიოს მისგან, და რომელსა მიეცა ფრიად, უმეტესი მოჰჴადონ მას (ლუკა 12, 48), ამბობს ამის შესახებ სახარება. ხოლო მოვვეცა მაქსიმალურად ბევრი—ქრისტეს ეკლესია.
ახლა მოკლედ ვუპასუხოთ მეორე საკითხს. ეკლესიის სამყაროსთან ურთიერთობის ენა უნდა იყოს არა ლექსიკით, როგორიც არ უნდა იყოს იგი. ლექსიკა, როგორც ახლახან აღვნიშნე, ჩვენში იქცა იდეოლოგიად და მასთან გაიგივდა. ურთიერთობის ენა დღეს უნდა იყოს მხოლოდ აზრიანი, რეალური. ეს ნიშნავს, რომ ის, რასაც ამბობს ეკლესია (ვგულისხმობ ეკლესიის ორგანიზმის სიცოცხლის სოციალურ-კულტურულ მხარეს, და არ ვეხები კერძოდ ეკლესიის სულიერ შინაარს— როგორც პიროვნების ქრისტესთან ერთიანობას მის სხეულში), ის აუცილებლად უნდა დაამტკიცოს ხილული საქმეებით; სხვა სიტყვებით რომ ითქვას, სამყაროსთან ადექვატური საუბრისთვის საჭიროა ეკლესია იყოს ის, რასაც ეკლესია წარმოადგენს., არა იდეოლოგიურად, არამედ სახარებისეულად შემოქმედი თავისი შინაგანი ცხოვრებისა. თუკი გასაგები ისტორიული მიზეზების გამო, ეკლესიურმა სინამდვილემ ჯერ კიდევ ვერ მოიკრიბა ძალები სრულფასოვანი შიდასაეკლესიო მოღვაწეობისთვის, ვერ ამჟღავნებს თავის წევრთა უმრავლესობის სახით მორალური ცხოვრების მაგალითებს, ის არ უნდა აჩქარდეს საზოგადოებისათვის პრეტენზიების, მოთხოვნების წაყენებაში და მათ მხილებაში.
მაგრამ რა არის ამისათვის საჭირო? მე უკვე მომიხდა ამაზე საუბარი და წერა. ყოველგვარი ეკლესიური ქმედება იწყება ადამიანის გულიდან. იდეოლოგიისადმი დაპირისპირება მხოლოდ პიროვნულობითაა შესაძლებელი. ქრისტიანი და ჭეშმარიტად კულტურული პიროვნების ჩამოყალიბება –აი ზემოხსენებულ პრობლემათა გადაჭრის ერთადერთი გზა. როცა ეკლესიური ორგანიზმი ამგვარ პიროვნებათა “კრიტიკული მასებით” აიწყობა, მაშინ ეკლესიაც აუცილებლად მონახავს საზოგადოებასთან ურთიერთობის შესაბამის საშუალებას და ისევ შეძლებს წარმოშვას ის “ჰუმანიტარული აზრები”, რომლებიც ასე აუცილებელია დღეს, და რომლის არარსებობაც ქმნის ხელსაყრელ პირობებს ყოველგვარი იდეოლოგიის წარმოქმნისა.
იღუმენი პეტრე (მეშჩერინოვი)
